تحلیل کارکرد تعلیمی خوشه‌های تصویری در مرصادالعباد

Abstract

بهره‌گیری از تصویر در متون تعلیمی صوفیانه عموماً یا برای تزیین است یا به‌سبب تفهیم. نجم‌الدین رازی در <em>مرصاد‌العباد</em> به هر دو سبب از تصویرسازی بهره برده، اما هدف اصلی او ملموس‌سازی مفاهیم عرفانی است. به این منظور، نویسنده از شگردهای مختلفی استفاده کرده و از جمله کوشیده است با استفاده از اضافه‌های تشبیهی مرتبط، خوشه‌های تصویری روشن و ملموسی برای تبیین مفاهیم عمدتاً پیچیدۀ عرفانی عرضه کند. دقت در این متن تعلیمی روشن می‌سازد که نویسنده به خوشه‌های تصویری خاصی گرایش داشته است. مسئلۀ این تحقیق چرایی تکرار خوشه‌های تصویری خاص در <em>مرصادالعباد</em> و ترتیب بسامد هر‌یک از آن‌هاست. نتایج تحقیق نشان می‌دهد کارکرد تعلیمیِ خوشه‌های تصویری با استفاده از تصویرسازی مبتنی بر زیست‌جهان مخاطبان و تناسب مضمون و تصویر شکل گرفته است. نجم‌رازی از تصویرسازی در حوزه‌های زندگی روزمرۀ ایرانی، حکومت، کشاورزی، سفر، آموزش و کتابت، طبیعت، داستان پیامبران و تصاویر مربوط به پرندگان، برای تسهیل آموزش مضامین عرفانی استفاده کرده است. همچنین تناسب خوشه‌های تصویری با موضوع، دیگر شگرد تعلیمی اوست. وی از تصاویر مرتبط با «سفر» برای تبیین مضمون سلوک از تصاویر «زراعت و کشاورزی»، برای تبیین مفاهیم مرتبط با هستی‌شناسی از تصاویر مربوط با آموزش و کتابت، برای بیان مفاهیمی چون تبعیت از پیر (آموزگار) و خلقت (انشاء) و از تصاویر مربوط به پرندگان و پرواز برای مضمون اسارت روح انسانی و لزوم بازگشت آن استفاده کرده است. وی از این طریق، علاوه بر توانایی ادبی، هنر خود را در امر آموزش نیز نشان داده است.<br />