بکُشتی، به ‌گُشنی یا به کُشتی؟ (بررسیِ مجدّدِ چهار بیت بحث‌برانگیز شاهنامه دربارۀ ضحّاک)

Abstract

فردوسی در اوایل پادشاهی ضحّاک چهار بیت در بیان بی‌رسمیِ هوس‌آلود او سروده است:<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> پس آیین ضحّاک وارونه‌خوی<br /> ز مردان جنگی یکی خواستی <br /> کجا نامور دختری خوب‌روی<br /> پرستنده کردیش در پیش خویش<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> چنان بُد که چون می‌بدیش آرزوی<br /> بکشتی/ به گُشنی/ به کشتی که با دیو برخاستی<br /> به پرده اندرون پاک بی‌گفت‌و‌گوی<br /> نه رسم کیی بُد نه آیین کیش<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> دشواری اصلیِ این قطعه در ضبط، قرائت و معنای مصراع دومِ بیت دوم و سپس ارتباط یا استقلال معناییِ دو بیتِ آغازین و دو بیت پایانی است. در نسخه‌های <em>شاهنامه</em> ده ضبط مختلف برای مصراع دومِ بیت دوم دیده می‌شود و شارحان و محقّقان هم ده معنا برای آن پیشنهاد کرده‌اند. نگارنده با نقد ضبط‌ها، خوانش‌ها و معانیِ گوناگون و بر پایۀ دلایل و قراینی مانندِ نگاشتۀ «بکشتی» در بیشترِ دست‌نویس‌ها، بودن مصراعی مشابه به لحاظِ نحوی و معنایی در جای دیگر <em>شاهنامه</em>، توجّه به دریافتِ سنّتیِ بعضی کاتبان و خوانندگان <em>شاهنامه</em> از طریقِ نسخه‌بدل‌های این ابیات، توضیح گزارشی در <em>بندهش</em> و... ضبط و قرائتِ «به کشتی که با دیو برخاستی» را محتمل‌تر می‌داند و برای هر چهار بیت به صورت پیوسته (موقوف‌المعانی) این تفسیر را پیشنهاد می‌کند که ضحّاک به هنگامِ برانگیخته شدن شهوتش دختری خوب‌روی و پاک‌دامن را در اختیار مردی جنگجو و دیوافکن می‌نهاد تا در برابر نگاه او با آن دختر نزدیکی کند و منظور فردوسی از «آیین ضحّاک وارونه‌خوی» احتمالاً همین کارِ ناشایست است.