واقع‌گرایی تجربی یان هکینگ دربارۀ هستومندهای نظری

Abstract

منظور از هستومند‌های نظری آن دسته از هستومند‌های مشاهده‌ناپذیری است که برای تبیین پدیده‌های مشاهدتیِ توضیح‌ناپذیر در یک نظریه، مفروض گرفته می‌شوند. یکی از مهم‌ترین نکاتی که در بررسی این‌گونه هستومند‌ها همواره بحث‌برانگیز بوده و این مقاله نیز بر آن تأکید می‌ورزد شأن هستی‌شناختی آنهاست: آیا می‌توانیم به همۀ این هستومند‌ها باور داشته باشیم و بی چون و چرا واقعیت وجودی آنها را بپذیریم؟ آیا باید همۀ هستومند‌های نظری را به مثابۀ افسانه‌های برساختۀ ذهن دانشمندان کنار گذاشت و کوشید علمی جدید و بدون هیچ هستومند نظری پایه‌ریزی کرد؟ با توجه به نقش بسیار مهمی که برای این‌گونه از هستومندها در تبیین علمی رویداد‌ها قائلیم، مشاهده‌ناپذیر بودن آنها باعث به وجود آمدن حساسیت بسیار بالا و شکل‌گیری دیدگاه‌های متنوع و گاه متضاد دربارۀ این هستومند‌ها شده است. دو دیدگاه رویارو را واقع‌گرایی و پاد-واقع‌گرایی، با طیف‌بندی‌های گوناگون در میزان پای‌بندی به عناصر سازای هر دیدگاه، تشکیل می‌دهند. اگر هیچ یک از دو دیدگاه واقع‌گرایی و پاد-واقع‌گرایی در رادیکال‌ترین تجلی خود به گونه‌ای کامل پاسخ‌گوی پرسش از شأن هستی‌شناختی هستومندهای نظری نباشد، آنگاه باید در جست‌وجوی معیارهایی باشیم تا بتوانیم با کمک آنها هستومند‌های واقعی را از افسانه‌هایی که تنها ساخته و پرداخته ذهن هستند، جدا کنیم. هدف این مقاله بررسی مفهوم و جایگاه هستومند‌های نظری در علم، و تلاش برای دست‌یابی به معیاری درخور برای داوری دربارۀ واقعیت عینی آنها در چارچوب واقع‌گرایی تجربی یان هکینگ است. این مقاله می‌کوشد باور‌های بنیادین دیدگاه‌های مهم دربارۀ هستومند‌های نظری را بررسی کرده، با روشن‌سازی جایگاه آنها در علم بر موضع هکینگ تأکید کند.