بررسی نسبت انکار نبوت و الحاد به محمد‌بن‌زکریای‌ رازی

Abstract

محمدبن‌زکریای‌رازی فیلسوف قرن چهارم هجری (313 ه.ق)، یکی از اندیشمندان بزرگ ایران و جهان اسلام بشمار می‌رود اما برخی از مخالفین، وی را متهم به الحاد کرده و اعتقادات دینی اورا مورد خدشه قرار داده‌اند. در پژوهش حاضر برآنیم تا به تحلیل و بررسی دو پرسش در این‌باره بپردازیم: آیا حقیقتاً محمد‌بن‌زکریا منکر نبوت بوده است یا خیر؟ مخالفین چه دلایل منطقی برمدّعای خود ارائه داده‌اند؟ در مقام ارزیابی باید گفت: دلایلی از جمله باور وی به تناسخ و قدمای خمسه؛ تأکید زیاد وی براستقلال عقل؛ و نگارش دو کتاب به نام‌های مخاریق الأنبیاء و نقض الادیان در زمینه انکار نبوت توسط مخالفین مطرح شده است؛ اما در دیگر سو قرائنی وجود دارد که دلایل مخالفین را مخدوش کرده و یا حداقل مورد تردید قرار داده است. از جمله استناد نگارش دو کتاب مذکور به وی نامشخص و بدون دلیل است زیرا متن آن‌دو موجود نیست و در میان مورخین و فهرست نویسان تنها برخی اندک قائل به نگارش آنها توسط محمد‌بن‌زکریا شده‌اند؛ شواهد دیگری از قبیل احترام أمرای مسلمان به محمد‌بن‌زکریا؛ نگارش کتاب‌هایی در زمینه امامت و معاد می‌تواند او را از این نسبت‌ها مبرا سازد. همچنین عبارت‌هایی در بعضی از آثار او به چشم می‌خورد که نشانگر باور او به پیامبر اسلام و کتابش قرآن کریم است. در نهایت پس از تحلیل و بررسی أدله هر دو دسته می‌توان گفت که ظاهراً محمد‌بن‌زکریای‌رازی با داشتن افکار و اندیشه‌هایی جدید و بعضاً متفاوت از جریان‌های فکری زمانش مورد قضاوت‌های نابجا و نادرست برخی جریان‌های فکری افراطی مانند اسماعیلیه قرار گرفته است.