سازگاری اسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان در آیه 78 و 79 سوره نساء در اندیشه فخررازی و امام خمینی

Abstract

مسأله «اسناد حسنات و سیئات به خدا» به‌مثابه فرعی از فروع مسأله جبر و اختیار، مورد اهتمام فرهنگ قرآنی است؛ در این میان، در برخی آیات، حسنات و سیئات از جانب خدا قلمداد شده (نساء/78) اما در برخی دیگر، میان حسنات و سیئات تفکیک گردیده، حسنات از جانب خدا و سیئات از جانب انسان قلمداد شده است که این تفاوت در اسناد، به‌مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام مفسران بوده که در این میان، فخررازی (544-606ق) و امام خمینی (1281-1368ش) با دو نگرش متفاوت به بررسی این مسأله پرداخته و با مبانی مختلف، دو دیدگاه برجسته در حل این مسأله ارائه نموده‌اند که در نوشتار حاضر به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی این دو دیدگاه پرداخته شده است. از ره‌گذر این جستار، مشخص می‌شود که فخررازی، با پذیرش دیدگاه کسب، اسناد حسنات و سیئات به خدا را حقیقی دانسته، اسناد سیئات به انسان را از باب «رعایت ادب» و یا «استفهام انکاری» می‌داند؛ این در حالی است که به باور امام خمینی، «خیرات» به خدا و «شرور» به ممکنات، اسناد حقیقی دارند اما «شرور» به خدا و «خیرات» به ممکنات، اسناد مجازی دارند.