خیال به‌مثابه نفس حیوانی بازشناسی قوّۀ خیال نزد صدرالمتألهین در پرتوی تبیین مبانی و تحلیل کارکردها

Abstract

قوّۀ خیال در فلسفۀ ابن‌سینا و تابعان وی، «خزانۀ» صوَری معرفی می‌شود که جزئی است و به‌وسیلۀ حسّ مشترک ادراک شده است؛ در مقابل، صدرالمتألهین در مقام تعریف قوّۀ خیال، دو دیدگاه متفاوت، ولی منسجم و منطقی ارائه کرده که با تحلیل روش‌شناختی وی در مباحث نفس، قابل استنتاج و توصیف است. مسئله اساسی پژوهش جاری، توصیف نظریۀ واقعی صدرالمتألهین در مسئله چیستی خیال و سپس مقایسه آن با دیدگاه رایج مشائیان، به‌منظور کشف نقاط اشتراک و افتراق حقیقی این دو دیدگاه است. یافته اصلی که براساس روش تحلیلی ـ منطقی و با تکیه بر روی‌آورد تحلیل گزاره‌ای و سیستمی عبارات صدرالمتألهین در دو مقامِ «تبیین مبانی شناخت قوّۀ خیال» و «ارائه کارکردهای این قوّۀ» به‌دست آمده است، حاکی از اتخاذ دو رویکرد از سوی صدرا در تعریف قوّۀ خیال است. وی در ابتدای مباحث نفس‌شناسی و قوای آن، تابع دیدگاه مشهور مشائیان است و پس از آن و در فرایندی تعالی‌گونه و با ابتنا بر امکان تشکیک در قوای نفس، دیدگاه دیگری را در بازشناسی قوه خیال ارائه می‌دهد. صدرالمتألهین خیال را به‌مثابه نفس حیوانی و فصل حقیقی انسان در مرتبۀ حیوانیّت معرّفی می‌کند که خود بر قوّه‌انگاری هریک از مراتب سه‌گانۀ نفس انسانی در نظام فلسفی وی مبتنی است.