زیباشناسی حروف جارّه در آیات قرآن کریم از نگاه زمخشری

Abstract

از میان دانشمندانی که در کنار تفسیر معانی و مضامین آیات، به مباحث بلاغی و زیباشناختی آیات عنایتی خاص داشته، زمخشری (متوفّای 538 ق) است که تفسیر وی آمیزه‌ای از مباحث دستوری و بلاغی بوده و به عبارتی، «قوانین نحوی» را در کشف وجوه زیبایی آیات قرار داده است. پژوهش حاضر در تلاش است با تکیه بر روش توصیفی‌ـ تحلیلی، دیدگاه‌های بلاغی صاحب کشّاف از حروف جاره را دسته‌بندی و مورد واکاوی قرار دهد. این بررسی نشان می‌دهد زمخشری زیبایی ادبی حروف جاره را از دریچه نظم و ترکیب آیات می‌نگرد و در تحلیل جمال‌شناسی خود به مباحثی چون: «تعلّق»، «تنوّع دلالت» و «کارکرد بلاغی» عنایت ویژه دارد. وی با اسلوب خاص خود که مبتنی بر پرسش و پاسخ است، علت‌های ادبی حروف را جویا می‌شود و سعی می‌کند معانی مختلف آن‌ها را با توجه به فضای کلّی آیه و در همنشینی با واحدهای دیگر جمله بسنجد. زمخشری در ذیل تفسیر آیه 29 سوره لقمان، بی‌توجهی به تنوّع این حروف و ظرائف ادبی آنها را به صراحت نقد نموده و آن را ناشی از بی‌ذوقی می‌داند. با تحلیل گفته‌ها و نکته‌سنجی‌های وی در باب حروف جر، کارکردهای زیباشناختی این حروف از نگاه این مفسّر را می‌توان در سه بُعد «تصویرگرایی»، «تعدد معانی» و «مبالغه و تأکید» دسته‌بندی نمود.