طبقه‌بندی، نقد و تحلیلِ اشاراتِ فاقدِ مأخذ، دربارۀ احوالِ ابوسعید ابوالخیر در متون کهن ادب فارسی

Abstract

دربارۀ ابوسعید، غیر از مقامه‌های موجود، دیگر مقامه‌هایی نیز وجود داشته که اکنون نشانی از آن‌ها در دست نیست. ازجمله قراینی که وجودِ این مقامه‌ها را به اثبات می‌رساند، تعددِ اشاراتی جدید به احوالِ شیخ است که در برخی منابع دیده می‌شوند. برای این اشارات، دو ویژگی می‌توان درنظر گرفت. نخست، شاذ بودن؛ دیگر آن‌که در مقامه‌های بازمانده، برای هیچ‌کدام مأخذی نمی‌توان یافت. جستارِ حاضر به طبقه‌بندی و تحلیلِ این اشارات پرداخته است. نتایجِ حاصل از پژوهش، مؤید آن است که اشاراتِ مذکور را ذیل پنج مجموعه می‌توان طبقه‌بندی و بررسی کرد. مجموعۀ نخست، آن اشاراتی هستند که با توجه به اطلاعاتی که از طریقِ مقامه‌های بازمانده در اختیار است، برای آن‌ها با وقایعِ حیاتِ ابوسعید، تناسبی نمی‌توان در نظر گرفت. مجموعۀ دیگر، مضامینی را شامل می‌شوند که از محتوایِ برخی اقوال، ابیات یا از مضمونِ بعضی مفاهیم أخذ شده‌اند. سه‌دیگر، مواردی را در برمی‌گیرد که نشان‌دهندۀ دگردیسیِ برخی از وقایعِ حقیقی هستند. چهارم، ضمنِ آن‌که با احوالِ ابوسعید، سازگاری کامل دارند، اطلاعاتی افزون‌تر از آنچه از طریقِ مقامه‌های بازمانده به آن‌ها می‌توان دست یافت، در اختیار می‌گذارند. پنجم، مبیّنِ حکایاتی هستند که احتمالاً به دلیلِ شُبهه و ضعف در اسناد، به مقامه‌های رسمی و شناخته‌شده راه نیافته‌اند. از منظرِ آشناییِ بیشتر با احوالِ بوسعید، برای مجموعۀ نخست، اهمیتی نمی‌توان درنظر گرفت. مجموعۀ دوم، دارای اهمیتی تقریباً نسبی است. امّا مجموعه‌های سوم تا پنجم، حائز کمالِ اهمیت هستند.