آزادی خلاقانه؛ شگردهای مدیریتی گروه‌های تئاتر ایرانی در مقابله با سانسور

Abstract

از همان سال‌های ابتدایی شکل‌گیری گفتمان تئاتری در ایران، موجودیت این هنر نوظهور با سانسور که گاهی نام خودش هم قربانی خودش می‌شد، گره‌خورده است. میرزا جعفر قراچه‌داغی هنگام ترجمه‌ی مجموعه نمایشنامه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، اولین نمایشنامه‌نویس ایرانی که آثار خود را به زبان ترکی آذری نوشته بود، نام‌های ذکرشده در این نمایشنامه‌ها را تغییر داد تا به افراد سرشناسی که نویسنده به آن‌ها تاخته بود، برنخورد. با این اوصاف می‌توان دریافت که با انتشار اولین نمایشنامه مدرن ایرانی، سانسور نیز در ایران متولد شد یا حداقل رسمیت پیدا کرد. از آن تاریخ، یعنی از سنه‌ی 1252 خورشیدی، انواع مختلف سانسور، خودسانسوری و البته فرار از سانسور در ریخت‌های مختلف به‌صورت رسمی و غیررسمی در ایران وجود داشت و در هیچ دوره‌ای به‌صورت کامل از بین نرفت. بروز هر شکل از سانسور واکنشی از طرف هنرمندان در پی داشت و در بسیاری موارد هنرمندان و دست‌اندرکاران هنری تلاش کردند تا با روش‌های خلاقانه با این پدیده مقابله کنند، روش‌هایی برای به‌دست آوردن آزادی با روش‌های خلاقانه و یا همان «آزادی خلاقانه». این مقاله با باور به توان بالقوه‌ی همه ارکان میدان‌های تئاتری برای مبارزه با سانسور، نقش عنصر مدیریت در گروه‌های تئاتر (نه مدیریت دولتی) برای مقابله با سانسور را بررسی خواهد کرد. از اولین گروه‌های غیرحرفه‌ای تئاتر ایران در دوران پیش از مشروطیت مانند تئاتر فرهنگ و شرکت تئاتر ملی تا گروه‌هایی با برنامه‌ی منظم در دوران پس از مشروطیت مانند کمدی ایران، تئاتر نکیسا و تئاتر باربد، تا گروه‌های حرفه‌ای و نیمه‌حرفه‌ای دوره پهلوی مانند تئاتر فردوسی و گروه هنر ملی و حتی گروه‌های زیرمجموعه کارگاه نمایش و حتی خیل عظیم گروه‌های به‌اصطلاح ثبت‌شده در سال‌های اخیر، همه با پدیده‌ی سانسور و معطوف به آن خودسانسوری و در مقابل آن فرار از سانسور دست‌به‌گریبان بوده‌اند. اجرای نمایش‌ها به‌صورت مخفیانه و خصوصی، عضوگیری به‌جای بلیت‌فروشی، ستاره‌سازی از اعضای گروه، اجرای سایبری و بسیاری روش‌های دیگر ازجمله شگردهایی بودند که برخی از این گروه‌ها در ساختار سازمانی و مدیریتی خود در تقابل با پدیده سانسور از آن بهره برده‌اند.