دگرگونی موقعیّت نخبگان فرهنگی و اجتماعی دورۀ تیموریِ هرات در روزگار صفوی

Abstract

برآمدن سلسلۀ صفویه، در زمینه­های گوناگون تغییرات و تحوّلات گسترده­ای پدید آورد؛ به­ویژه آن که دامنۀ تأثیر و بازخورد این تحوّلات و تغییرات به بیرون از قلمرو صفویه نیز کشیده شد. این امر، در ایجاد یا تقویّت و تشدید تحوّلات و رویدادهای دیگری اثر گذاشت. در این میان، خراسان و به­ویژه مرکز آن، شهر هرات، در شرایط خاصی قرار گرفت. این امر را به­ویژه آشکارا می­توان در زندگی، عملکرد و واکنش دهها نخبه فرهنگی و اجتماعی­ای دید که همه پرورش­یافتگان فضا و جوّ اجتماعی و فرهنگی دورۀ تیموری و البته پایتخت آن، هرات بودند. در جستار حاضر براساس روش توصیفی­ـ­ تحلیلی به این پرسش پرداخته می­شودکه تغییرات عمده اجتماعی و فرهنگی ایجادشده در خراسانِ تحت حاکمیتِ صفویان چه بوده است؟ وضع اجتماعی و فرهنگی حاکم بر قلمرو حکومتهای نزدیک به خراسان مانند ازبکان، بابریان، ارغونیان، جامان سند و دیگر ایالات صفوی چگونه بوده است؟ و سرانجام آن که مجموعۀ این عوامل چه تأثیری بر زندگی، عملکرد و واکنش نخبگان دوره تیموریِ هرات داشته است؟ یافته­ها موید آن است، نخبگان یادشده در روزگار صفوی، محیط اجتماعی خود را بسیار متفاوت با دورۀ قبل دیدند تا آنجا که تحت تأثیر مسائلی چون ثبات و آرامش؛ حمایت علمی و فرهنگی؛ جذب در ساختار اداری، یکی از دو راه باقی ماندن در هرات یا مهاجرت را برگزیدند. این گزینش می­توانست با مقایسه و سنجش دافعه­ها و جاذبه­های مبدأ و مقصدهای گوناگون صورت پذیرد؛ چرا که وضع جغرافیاییِ خاصِّ آن روزِ خراسان به شبه­جزیره­ای می­مانست که به قلمرو بابریان، ارغونیان، جامان سند، ازبکان و دیگر ایالتهای صفوی محدود می­شد.