رونه‌خوانی و وارونه‌خوانی نشانه‌های تمدن جدید در ایران معاصر (دورۀ قاجار)

Abstract

روابط و مناسبات میان جوامع و کشورها صرف‌نظر از نوع‌شان، همواره ماهیتی اجتماعی داشته‌ و در ذیل دو نهاد اصلی اجتماع؛ یعنی فرهنگ و تمدن صورت می‌گرفته‌اند. بر این اساس جوامع بشری در جریان روابط و مناسبات مختلف اگرچه دستاوردهای مادی و معنوی خود را به یکدیگر عرضه می‌کردند، این دستاوردها صرفاً کالایی مادی و معنوی به‌شمار نمی‌آمدند و نمی‌آیند. دستاوردهای مزبور، نشانه‌های یک فرهنگ و تمدن خاص و مهم‌تر از آن، قدرت مادی و معنوی یک فرهنگ و تمدن و جامعۀ مشخص به‌شمار آمدند و می‌آیند. ظهور تمدن جدید اروپایی و مواجهه و مقابلۀ آن با دیگر تمدن‌های بشری از جمله ایران، بر همین اساس صورت گرفت و از مجرای مواجهۀ نظامی ـ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، ضمن غلبه بر تمدن‌های قدیم، نشانه‌های قدرت بی‌سابقۀ خود را در هر چهار حوزۀ اجتماع یعنی سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ با وضوح تمام آشکار ساخت و تمدن قدیم ایران را در معرض تغییرات اساسی قرار داد. یافته‌های این تحقیق بر پایۀ روش تبیین عقلانی (با تأکید بر دو حوزۀ اجتماعیِ نظامی ـ سیاسی و اقتصادی) نشان می‌دهد که پادشاهان قاجار علی‌رغم مواجهۀ طولانی با تمدن جدید، از رونه‌خوانی نشانه‌های تمدن جدید عاجز ماندند و همچنان در سودای متوهمانۀ حفط دوران قدیم و روابط و مناسبات آن به‌سر بردند و چندان به وارونه‌خوانی نشانه‌های تمدن جدید اصرار ورزیدند که سرانجام با غرق‌کردن ایران در مسائل تمدن جدید، خود نیز از صحنۀ سیاست ایران محو شدند.