شکل‎گیری و عملکرد منصب دیوان‎بیگی در دورۀ صفویه

Abstract

شاه‎عباس صفوی بنا بر مقتضیات اجتماعی و سیاسی، در ساختار و کارکرد برخی از مناصب تغییراتی پدیدآورد. منصب دیوان‎بیگی نیز در نتیجۀ تحوّلات، تکامل و توسعۀ کارکردی یافت و از حالت نظامی به محکمۀ قضایی عرف تغییر رویه داد و وظایفی چون نظارت بر شکایات عامۀ مردم از مقامات دولتی، رسیدگی به جرایم و احداث اربعه و... را برای ایجاد نظم در ساختار اجتماع و کسب رضایت عامۀ مردم برعهده‎گرفت. اما نوسانات بعد از شاه‎عباس اول کارکرد آن را تضعیف کرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با تکیه بر داده‎های موجود در منابع، ضمن بررسی دلایل شکل‎گیری منصب دیوان‎بیگی در منظومۀ قضایی صفویان، در‌صدد پاسخگویی به این پرسش‎هاست که دیوان‎بیگی در ساختار اداری و قضایی صفویان چه وظایفی برعهده‎داشته‎؟‌و چه عواملی سبب تضعیف کارکرد و موقعیت آن شد؟. نتیجۀ آنکه، دیوان‎بیگی به علت توسعۀ دامنۀ اختیارات و وظایف، نقش مهمی در ایجاد امنیت اجتماعی و قضایی داشت، ولی در دوران اخلاف شاه‎عباس، تضعیف اقتدار شاهان صفوی، تخطی از قوانین حقوقی، غلبۀ گرجیان بر دیوان‎بیگی، ناسازگاری با مقامات روحانی و دیوانی و غیره سبب انحطاط آن شد که در نتیجۀ آن، ساختار اجتماعی و قضایی حکومت صفویه تضعیف و زمینۀ نارضایتی اجتماعی‌ـ‌سیاسی مردم از جمله اقلیت‎های مذهبی را ایجاد شد.