زیارت از منظر علوم شناختی؛ همگرایی نگره‌های تکاملی، عصب‌شناختی و فضامندی

Abstract

تجربۀ معنوی زیارت، غالباً در پیوندی گریزناپذیر با مؤلفه‌های بیرونی و درونی است که گرانیگاه آن باورهای زائر است. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعۀ کتابخانه‌ای درصدد بازیابی هستۀ شناختیِ مشترکِ تجربۀ معنوی زیارت از سه منظر تکاملی، عصبشناختی و فضامندی ناظر به سه‌گانۀ مزور، زائر و مزار است. براساس دیدگاه تکاملی، میل به جاودانگی و روح‌باوری در کنار قوه ذهنمندانگاری، زمینه شکل‌گیری زیارت و ارتباط با هویتی فرامادی مانند خدای شخص‌وار و ارواح درگذشتگان به ویژه انسان‌های مقدس را فراهم می‌آورد. یافته‌های عصب‌شناختی نیز نشان می‌دهند، تجربۀ معنوی زیارت نه تنها به لحاظ هیجانی بلکه به لحاظ شناختی تغییراتی در دستگاه عصبی زائر ایجاد می‌کند. این تغییرات هم در دستگاه عصبی خودمختار و هم در دستگاه عصبی مرکزی، قابل پی‌جویی است. چنانکه وقتی فرد بصورت خودراهبر درگیر مناسک زیارت می‌شود، نه تنها «تغییر در حالت آگاهی» او رخ می‌دهد بلکه بیش از هر چیز فرد «احساس حضور» را تجربه می‌کند. در نگرۀ فضامندی، زیارتْ مناسکی است بدنمند که توسط گروهی از افراد اجرا شده و طی آن مکانی خنثی تبدیل به فضایی مقدس می‌گردد.