نقش طرح‌واره های تصوری در مفهوم سازی شیطان در نهج البلاغه

Abstract

کلام امیرمؤمنان(ع) در نهج‌البلاغه از زوایای مختلفی بررسی شده است، اما جنبه‌های زبانی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. مفهوم «شیطان» به‌عنوان یکی از مضامین کلیدی در بیانات حضرت، یک حوزه انتزاعی است که درک ابعاد آن به شناخت بهتر شیطان و عملکرد او می انجامد. طرح‌واره‌های تصوری در زبان‌شناسی‌شناختی، به‌عنوان ابزاری بنیادین برای فهم مفاهیم انتزاعی، نقش مهمی ایفا می‌کنند. با توجه به بلاغت و لایه‌های معنایی متعدد نهج‌البلاغه، به‌کارگیری این ابزار برای درک عمیق‌تر آن ضروری می‌نماید. این پژوهش تلاش دارد تا با رویکرد طرح‌واره محور در زبان‌شناسی‌شناختی، طرح‌واره‌های به‌کار رفته در متن را تحلیل کند. در این راستا، ۲۲ خطبه، ۱۳ نامه و دو حکمت استخراج و نقش شیطان به‌عنوان عامل گمراهی انسان بررسی شد. یافته‌ها نشان می‌دهند که طرح‌واره‌هایی نظیر نیرو و اقسام آن، تعادل، حجم و حرکت در مفهوم‌سازی شیطان تأثیرگذارند. طرح‌واره نیرو شیطان را از دو منظر مفهوم سازی کرده است، نخست نیرویی قدرتمند در نابودی انسان با هدف کشاندن انسان به سوی هلاکت و دیگر نیرویی بی اثر در برابر انسان‌هایی که از مطیع امر الهی اند، طرح‌واره تعادل بیانگر نقش شیطان در برهم زدن تعادلِ زندگی فردی و اجتماعی می‌باشد، طرح‌واره حجم بر نفوذ تدریجی شیطان در جان انسان و تسلط بر قوای ادراکی انسان اشاره دارد و در نهایت بر مبنای مقوله حرکت به عملکرد شیطان در انحراف انسان از مسیر بندگی، گمراهی و دور دور شدن از مقصد یا گم شدن از مقصد مفهوم سازی شد.