بررسی و تحلیل نحوۀ بازنمایی کارگزاران اجتماعی در خطبۀ شقشقیه براساس الگوی جامعه‌شناختی- معنایی «ون‌لیوون»

Abstract

تحلیل گفتمان انتقادی با رویکردی نظام‌مند به تحلیل و تبیین متون می‌پردازد. یکی از گزاره‌های اساسی تحلیل انتقادی توجه به کارگزار انسانی است که در گسترۀ گفتمان برجسته، برساخته و بازنمایی می‌شود. «تئو ون‌لیوون» از نظریه‌پردازان حوزۀ تحلیل گفتمان انتقادی، در قالب شبکۀ نظام‌مندی، لیستی از مؤلفه‌های جامعه‌شناختی- معنایی درمورد نحوۀ بازنمایی کارگزاران اجتماعی را ارائه می‌دهد؛ این شبکه از دو مؤلفۀ اصلی حذف و اظهار تشکیل شده است و هرکدام دارای زیرمؤلفه‌های متعددی است که ازطریق آن‌ها می‌توان ایدئولوژی، گفتمان خاص نویسنده و نیت‌های پوشیدۀ صاحبان گفتمان را دریافت. در پژوهش حاضر، خطبۀ شقشقیه با توجه به اهمیت ویژۀ آن و اهمیت کارگزاران شرکت‌کننده در آن، با هدف شناسایی و تبیین گفتمان خاص امام(ع) براساس الگوی ون‌لیوون و تحلیل مؤلفه‌های جامعه‌شناختی- معنایی در متن خطبه بررسی می‌شود. در نتیجۀ تحلیل ساخت‌های گفتمان‌مدار و داده‌های آماری از مجموع زیرمؤلفه‌های حذف و اظهار، چنین برداشت می‌شود که ایشان تمایلی به ذکر نام افراد، به‌ویژه خلفای راشدین و اعضای شورای شش‌نفره ندارند، خلفای راشدین در سراسر خطبه به‌مثابۀ کنش‌گرانی فعال برای تحقق بخشیدن به تصمیمات خود در یک کنش و واکنش جمعی ازطریق زیرمؤلفه‌های تشخص‌بخشی بازنمایی شده‌اند یا از آن‌ها در قالب کلی ارجاعی با عناوینی همچون «الشوری»، «الجماعة»، «النظائر» و ... یاد شده است. کاربرد نداشتن عنصر مقام‌دهی بیانگر این است که در گفتمان امام، هیچ‌گونه حقّ مشروعیتی به آن‌ها داده نشده است. ازطرف‌دیگر امام علی(ع) کارگزاری است که بسامد بالای منفعل‌سازی را به خود اختصاص داده است. همچنین با بررسی تفاضل مؤلفه‌های صریح و پوشیده مشخص شد که گفتمان امام(ع) بر صراحت و پوشیدگی نداشتن اشاره دارد.