سیر تحول بال‌های گشودۀ ساسانی تا شکل‌گیری اسلیمی (مطالعۀ موردی آرایه‌های گچ‌بری‌های ساسانی تا قرون میانی اسلامی)

Abstract

توالی یک نقش در دوره‌های پیش‌ازتاریخ و تاریخی در ملت‌ها، نشانگر اهمیت آن نقش در فرهنگ و تمدن آنان است. گاهی نقش‌ها در دوره‌های تاریخی چنان تطور، تحول و یا تکامل می‌یابند که با ساختار اولیۀ خود هیچ شباهت ظاهری ندارند، اما اغلب عناصر حیاتی خود را حفظ می‌کنند. برای حفظ این عناصر، نقوش که غالباً از نمادها و نشانه‌ها تشکیل‌شده‌اند، با یک‌دیگر تلفیق و ترکیب‌شده و با زبانی نو در دورۀ تاریخی جدید بازآفرینی می‌شوند. بال‌های گشوده نقشی پرتکرار است که از تلفیق سه نماد ارزشمند شاخ‌های بز، درختان زندگی و بال‌ها (پرندگان)، در ایران باستان تشکیل‌شده و از پیش‌ازتاریخ تا انتهای دورۀ ساسانی به انحای مختلف در آثار هنر ایران به‌کار رفته‌است. توالی این نقش در دوران اسلامی به‌صورت عینی موردتوجه پژوهشگران بوده و تحول و تکامل آن بررسی و تحلیل نشده است. ازسوی دیگر، به‌مرور نقش اسلیمی در هنرهای اسلامی ظهور نموده، تکرار و تناوب می‌یابد. مباحث بی‌شماری در رابطه با ریشه‌های اسلیمی در هنر ایران باستان و اعراب (آرابسک)، آناتولی و حتی آسیای شرقی و یا ابداع آن در دوران اسلامی مطرح‌شده، اما به چگونگی شکل‌گیری آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نقوش اسلامی اشاره‌ای نشده است. پاسخ به پرسش‌هایی در ارتباط با نقش (نماد) بال‌های گشوده که چگونه در دورۀ ساسانی پرورانده شده و پس از ورود اسلام به تحول و تکامل خود ادامه داده است و آیا سیر این توالی در هنر اسلامی منجر به ظهور نقش اسلیمی شده است؛ مسائل مهمی است که در جریان این نوشتار به آن پاسخ داده می‌شود. هدف از این پژوهش، بررسی سیر تحول و تکامل نقش بال‌های گشودۀ ساسانی تا قرون میانی اسلامی است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و براساس تطبیق نقوش از ابتدای دورۀ ساسانی تا صدر اسلام و سپس تا اواسط دوران اسلامی انجام‌شده و نتایج حاصل از این بررسی، تحلیل و ترسیم روند شکل‌گیری اسلیمی از تطور و تکامل نقش بال‌های گشوده در دورۀ ساسانی تا اواسط دوران اسلامی است.