همسانی (تشبیه) و گونه‌های آن در سنت ادبیات معاصر ایران و ایتالیا

Abstract

برای رهیافت به عرصه‌ی ادبیات تطبیقی، چونان پدیده‌ای نوظهور در زمینۀ پژوهش‌های علوم انسانی، کاربرد دانش‌هایی که در حوزه‌ی زبانشناسی و سخنوری نقش دارند بایسته به چشم می‌آید. فنون سخنوری، پس از دانش زبانشناسی و زیرشاخه‌های آن، در دریافت سازوکارهای پیدایش متن ادبی و تحلیل سبک‌شناختی هر اثر یکی از کلیدهای رهگشا در گام نهادن به پژوهش‌های میان‌فرهنگی است که پیش ازاین در پهنه‌ی ادبیات تطبیقی بیشتر به جنبه‌های درونمایه‌شناختی محدود بوده است. در این گفتار، برآنیم که با کاوش پیرامون یکی از بنیادی‌ترین آرایه‌های فن سخنوری، همسانی یا تشبیه، در ادبیات ایران و ادب حوز‌ه‌ی رومیایی، نقش یکی از دستمایه‌های خیال‌آفرینی را در دو عرصه‌ی گوناگون زبان‌آوری بهتر بازنمایانیم. همسانی (تشبیه) در رساله‌های پیرامون فنون سخنوری نگارش یافته در اروپا چندان از بخت برخوردار نبوده ‌است تا بدانجا که برخی نویسندگان مانند ماتیوس اهل وندوم در کتاب هنر سرایش بر آن تاخته‌اند، اما این‌گونه دیدگاه در ادبیات پارسی و رساله‌هایی که پیرامون فن سخنوری در سپهر فرهنگ ایرانی نگارش یافته‌است به چشم نمی‌آید. همسنجی دیدگاه سخنورانه نویسندگان ایرانی و اروپایی به ویژه در سده‌های میانی در پژوهش‌های هم‌روزگار ما کمتر صورت گرفته‌است و رهیافت پژوهشگران ایرانی بیشتر اعمال دیدگاه سخنوری غربی بر ادبیات پارسی بوده‌است. در جستار پیشروی تلاش می‌شود که هنجارها و بنیادهای کاربردی آرایه‌ی همسانی، که در ادبیات ایران توسعه‌یافته‌تر از فرهنگ رومیایی است، به‌گونه‌ای بر طرز بینش اروپایی از این آرایه منطبق گردد. در این راستا، در گزارش شاهدهای ادبی، تکیه بر متون ایتالیایی، پروانسال و پارسی خواهد بود که از سده‌های میانی تا سده بیستم برگزیده شده‌اند.