تأملی بر نمودهای منظر آیینی در استان کرمان

Abstract

ضرورت مسئله: مناظر آیینی حاصل تعامل اجتماع با محیط پیرامونی‌ بوده و نقشی روایتگر در بازگویی وجوه فرهنگی جوامع مختلف در زمینه‌هایی نظیر باورها، اعتقادات و آیین‌ها دارند. آیین‌ به‌عنوان یک مؤلفۀ فرهنگی، از عوامل بازشناسی یک گروه انسانی از گروه دیگر است و عامل مهمی در شکل‌‌گیری شهرهای ایرانی و حیات اجتماعی آنها به شمار می‌رود. برگزاری آیین‌ها در قالب تعامل میان انسان و محیط پیرامونی‌، سبب اضافه شدن بعد معنایی به کالبد فضا شده و برهم‌نهی دو وجه عینی و ذهنی ناشی از این تعامل مناظر آیینی را ایجاد کرده است. از این‌رو منظر آیینی عامل مهمی در زمینۀ شناخت و ادراک منظر شهرهای ایرانی است و این مسئله ضرورت پرداختن به مناظر آیینی و آیین‌ها را در شناخت منظر شهرها روشن می‌سازد.<br />طرح مسئله: بازتاب باورهای اسطوره‌ای و طبیعت‌گرایانۀ ایرانیان در آیین‌ها، شکل‌گیری ارتباطی نزدیک میان مناظر آیینی و عناصر طبیعی را به همراه داشته است. صورت‌یافتن معنای مجرد طبیعت‌گرایی، به شکل همنشینی آب، درخت و مکان مقدس در مناظر آیینی دیده شده و این الگو در امتداد تکامل جهان‌بینی و تحولات فرهنگی و مذهبی ایرانیان استمرار یافته است. شکل‌ برگزاری آیین‌ها به‌عنوان اعمال جمعی برخاسته از باورهای مشترک، ماهیتی اجتماعی به مناظر آیینی بخشیده؛ به‌گونه‌ای که برخی فضاهای عملکردی با پذیرش وجه معنایی برخاسته از آیین‌ها مبدل به فضاهای جمعی شده و بعد اجتماعی به شکل سنت تفرج-زیارت در این مناظر تجلی یافته است. در استان کرمان الگوی شکلی مشابه و طبیعت‌گرای مناظر آیینی در کنار تداوم ابعاد معنایی و اجتماعی، موجب شکل‌گیری نقاط عطف کالبدی و معنایی شده و این مناظر در قالب عملکردهای مختلف نظیر مرکز شهر، ورودی روستا، توقفگاه و... بر نحوۀ تعامل افراد با محیط اثرگذار بوده‌اند.<br />پرسش‌ها و روش جمع‌آوری اطلاعات: این نوشتار با پرسش از چرایی و چیستی اثرگذاری آیین‌ها و مناظر آیینی بر ادراک منظر شکل گرفته و به بررسی مشخصه‌های مختلف منظر آیینی و نمودهای آن در شهرها و روستاهای استان کرمان می‌پردازد.<br />نتیجه‌گیری: دو مشخصۀ اصلی طبیعت‌گرایی و جمع‌گرایی مناظر آیینی به شکل الگوی کالبدی و معنایی مشترک بر تعامل ایرانیان با محیط پیرامونی‌شان تأثیر گذاشته است. چگونگی و شکل اثرگذاری مناظر آیینی در استان کرمان در قالب نقاط عطف منظرین و عملکردهای متفاوت دیده می‌شود که گاه به شکل فضاهایی مستقل در بستر طبیعی دیده شده و گاه در متن شهرها، روستاها و در پیوند تنگاتنگ با سایر فضاها شکل می‌گیرند و در هر حال بر نحوۀ ادراک و شناخت منظر اثر می‌گذارند.