زیرسـاخت آبـی بخـارا نمـونه‌ای از ارتقای سیسـتم آبـی به زیرسـاخت منظـرین

Abstract

زیرساخت‌های آبی در شهرهای حوزه فلات ایران بدون شک از قابل توجه‌ترین مؤلفه‌های منظر شهری به شمار می‌روند؛ مؤلفه‌هایی که متناسب با نوع سیستم آبی با نمودهای مختلفی در منظر و ساختار شهرهای ایران ظاهر ‌شدند و نقشی چندبعدی در ساختار شهر بازی می‌کردند. امروز بازخوانی تاریخی نحوه ظهور و حضور رابطه چندوجهی و چندعملکردی این زیرساخت‌ها با شهر و استخراج اصول حاکم بر شکل‌گیری و توسعه آن، می‌تواند ما را در بازتعریف رابطه تک‌بعدی حاکم بر زیرساخت‌های آبی مدرن شهرهای امروز یاری ‌کند. یکی از پیشرفته‌ترین نمونه‌های پیوند همه‌جانبه شهر و سیستم آبی، در کشور ازبکستان و در شهر بخارا شکل‌گرفته است. سیستمی توسعه‌یافته براساس بهره‌گیری از آب‌های جاری که امروز نیز، با وجود نابودی تقریباً 90 درصدی، بازمانده‌های آن در بافت قدیم شهر، مهم‌ترین مؤلفه‌های منظر شهر بخارا به شمار می‌روند. سؤال اصلی این نوشتار نه نحوه شکل‌گیری، بلکه نحوه و چرایی تداوم حضور سیستمی آبی در سطح شهر است؛ سیستمی که با هوشمندی کامل در پیوند چندجانبه با شهر بخارا توسعه‌یافته بود و به زیرساختی منظرین برای شهر تبدیل شده بود. به این منظور این پژوهش با برشمردن اصول حاکم بر شکل‌گیری و توسعه شبکه آبی بخارا در طی 10 قرن دوران اوج حضورش در شهر بخارا، در سنجش معکوس با زمینه‌های زوال و انحطاط سیستم در آغاز قرن 20، زمینه‌های تبدیل زیرساخت آبی بخارا به زیرساخت منظرین برای شهر بخارا را مورد پژوهش قرار می‌دهد. نتایج این بررسی دو نکته مهم و مرتبط باهم را در مورد شبکه آبی شهر بخارا نشان می‌دهد : نخست اینکه شبکه آبی شهر بخارا در لایه‌های مختلف، ارتباط تنگاتنگ و عمیقی را با ساختارهای کالبدی و اجتماعی شهر در مقیاس‌های متنوع (از عمومی تا خصوصی) برقرار ساخته و همین مسئله موجب شده است که این شبکه نقشی کلیدی را در درک شهر بخارا بازی کند و از یک شبکه زیرساختی با نقش معیشتی و خدماتیِ صرف به شبکه‌ای منظرین با نقش سمبولیک برای شهر بخارا ارتقا یابد. دوم اینکه نیاز کارکردی به این شبکه، شرط لازم در پیوند و حضور مؤلفه‌های شبکه آبی در فضاهای شهری و زندگی مردم بخارا بوده است و نه شرط کافی تداوم حضور آن. در واقع پیوند ذهنی میان این شبکه و مؤلفه‌های آن با مردم و زندگی آن‌ها به صورت مستقیم بر نحوه و کیفیت حضور پایدار شبکه آبی بخارا و مؤلفه‌های شکل‌دهنده به آن تأثیرگذار بوده است.