گونه‌شناسی معماری مدارس سنتی با تأکید بر تأثیر سیاست‌های آموزشی مطالعۀ موردی: دورۀ صفویه

Abstract

بیان مسئله: از ضروریات حیات انسان، تغییر و تکامل به سمت تعالی است و تنها راه دستیابی به آن، آموزش است. تغییر اصولی و منظم توسط حکومت با استفاده از آموزش جامع و همگانی در جهت ترویج آموزه‌های مذهبی، از شاخصه‌های ویژۀ عصر صفوی بود که باعث شد حاکمان برای دستیابی به این امر اقدام به تأسیس مدارس و دیگر بناهای تأثیرگذار کنند. در این راستا مدارس به عنوان مهم‌ترین مراکز آموزشی در خدمت مذهب تشیع به یکی از مهم‌ترین انواع ابنیه در این عصر مبدل شدند.<br />هدف: رویکرد آموزشی در هر دوره به نظام آموزشی و فضاهای متناسب با آن نیاز دارد و از آنجا که چگونگی تأثیر سیاست‌های نظام آموزشی بر عناصر معماری مدارس صفویه مشخص نیست، این پژوهش تأثیر سیاست‌های آموزشی صفوی بر عناصر کالبدی و هماهنگی آنها را با سازماندهی فضایی و معماری مدارس علوم دینی بررسی کرده و در پی آن است تا معماری مدارس دورۀ صفویه را با توجه به سیاست‌های آموزشی گونه‌شناسی کند.<br />روش تحقیق: این پژوهش، با توجه به روند اوج‌گیری معماری و تشدید سیاست‌های آموزشی در دورۀ صفویه که منجر به شکوفایی و گسترش مدارس علوم اسلامی شیعی شد، سعی بر آن دارد تا از روش تفسیری-تاریخی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی، به شناخت جایگاه و اهمیت آموزش در سیاست‌های حکومت صفوی بپردازد و چگونگی تأثیر آن را بر کالبد معماری مدارس این دوره گونه‌شناسی کند. در این راستا چهار مورد از مدارس دورۀ صفویه به عنوان نمونه‌های هدفمند انتخاب و از لحاظ ویژگی‌های کلی بنا، سلسله‌مراتب و سازماندهی فضایی، با توجه به جایگاه و روش آموزشی این دوره، تجزیه و تحلیل شدند.<br />نتیجه‌گیری: یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که هم‌زمان با توسعۀ همه‌جانبۀ معماری در عهد صفوی، آموزش و جایگاه آن نیز، تفاوت‌هایی با ادوار پیش از خود داشته است. از طرفی با توجه به اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور و سیاست حاکمان صفوی در ترویج آن، آموزش علوم شیعی در مدارس به منظور استفادۀ همگانی از آن فراهم گردید. این تغییرات باعث به وجود آمدن تغییراتی در نظام آموزشی و معماری مدارس شده است که از آن جمله می‌توان به گسترش ابعاد مدارس، افزایش تعداد و کیفیت حجره‌ها و مَدرس‌ها، توجه به حیاط مدارس به عنوان عنصر حیات‌بخش مدرسه، تغییر در دستگاه ورودی، ارتباط با شهر و عرصۀ عمومی و ارتباط مدرسه با فضای نیایشی اشاره کرد.