بازخوانی باغ سعادت‌آباد قزوین ؛ بر‌اساس اشعار عبدی‌بیگ‌شیرازی و انطباق با اسناد تاریخی دیگر

Abstract

باغ سعادت‌آباد قزوین در دوره شاه‌طهماسب صفوی و در­جریان انتقال پایتخت به قزوین ساخته شد. با ­توجه به مستندات موجود، علت این انتقال در سال 962 ق. مخاطراتی بود که از­ سوی حکومت‌های عثمانی و روسیه متوجه تبریز بود. به دستور شاه طهماسب صفوی باغ‌ها و فضاهای لازم برای بخش‌های سکونتگاهی، دیوانی و سایر عرصه‌ها ساخته شد. وی عده‌ای از بزرگان کشوری و خویشاوندان نزدیک خود را تشویق کرد که باغ‌هایی در کنار باغ‌های سکونتگاهی حکومتی بسازند. در اطراف باغ سعادت‌آباد حدود بیست ­و­سه باغ و گلزار وجود داشت. شاه طهماسب از شاعری به نام خواجه زین ­العابدین ­علی­ نویدی معروف به عبدی‌بیگ شیرازی متولد 921 ق. در تبریز (متوفی 988 ق. در اردبیل) که در دیوان­خانه همایونی حضور داشته، خواست که مجموعه باغ‌های قزوین را به زبان منظوم وصف کند. خمسه "جنات ­عدن" عبدی­ بیگ شامل مثنوی‌­های "روضه‌الصفات"، "دوحه‌الازهار"، "جنه‌الاثمار"، "زینت­‌الاوراق" و "صحیفه­‌الاخلاص" حاصل این تلاش است که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره کلیات و جزییات این باغ و عمارت‌­های آن است. اشعار عبدی‌بیگ از مهم‌ترین اسناد در مورد این باغ بوده و از توصیفات آن روشن می‌شود که باغ سعادت‌آباد در زمان خود باغی کم‌­نظیر بوده است. از مهم‌ترین فضاها و ویژگی‌­هایی که در این اشعار به توصیف آن­ها پرداخته شده می‌­توان به خیابان، سردر، ارشی‌خانه، خانه­‌شروانی، ایوان­‌ها، صفه سرچنار، حوضخانه، هندسه باغ و انواع درختان و گیاهان اشاره کرد. اطلاعات موجود و فضاهای اشاره شده در این منظومه‌­ها بیش از چیزی است که امروزه بر جای مانده است و بر‌اساس این اطلاعات، می­‌توان تصویری کلی از نقشه عمومی باغ و ویژگی‌­های فضایی آن به‌­دست آورد.<br />هدف این پژوهش باز­خوانی طرح این مجموعه باغ حکومتی بر‌اساس اشعار عبدی‌بیگ‌شیرازی و مطابقت آن با دیگر متون و اسناد تاریخی است. روش به‌­کار رفته در این پژوهش، روش تفسیرى-تاریخى است که پس از استنتاج و تحلیل متون، تصاویر و نقشه‌­های موجود به هدف خواهد رسید. ساختار کلی باغ و عناصر اصلی آن شامل سردر عالی­‌قاپو، ارشی‌خانه (چهلستون)، خانه شروانی، دیوانخانه (ایوان شاهی) از مهم‌­ترین عناصر مورد بررسی در این پژوهش هستند. <br /> این منبع تاریخی می‌­تواند علاوه بر روشن کردن جنبه‌­های کالبدی مختلف معماری، منظر و باغ‌سازی، جنبه‌­های ذهنی-معنایی و اصول زیبایی‌شناسی آن زمان را نیز آشکار کند. این نوشتار سعی دارد تا ساختار فضایی کلی، توصیفات و جزییات این باغ‌ها را از میان اشعار استخراج و در قالب نقشه و کروکی به تصویر بکشد تا مبنایی برای مطالعات بعدی و برنامه‌­های توسعه­ آتی پدید آید.