پیوندهای هنر و سیاست در عصر قاجار و پیامدهای‌آن

Abstract

در بررسی تاریخ هنر عصر قاجار افزون بر عناصر زیبایی‌شناختی آن، فرایندهای اجتماعی، تاریخی و سیاسی مؤثر در شکل‌گیری این آثار نیز باید مد نظر قرار گیرند. این‌گونه بررسی‌ها به هیچ وجه از ارزش آثار هنری نمی‌کاهد، بلکه سهم عناصر فرازیباشناختی را در آثار هنری نشان می‌دهد. شواهد تاریخی عصر قاجار نمودهایی از تأثیر سیاست در هنر این دوران به ویژه سیاستگذاری‌های نخبگان حکومتی¹ را بر ما آشکار می‌سازد. عناوین مناصب دولتی، فرامین، اعلان‌ها، بخش‌نامه‌های حکومتی و مضامین سیاسی آثار هنری شاهد این مدعاست. در نیمة دوم حکومت قاجاریه، رشد اندیشه‌های نوگرایی، فضایِ گفتمانی تازه‌ای را پدید آورد که این تحول گفتمانی تأثیر بسزایی در ظهور سبک‌های هنری و پیدایی سبک‌های تلفیقی داشت.<br /> توجه به تعاملات هنر و سیاست و تحلیل عوامل مؤثر در شکل‌گیری آثار هنری از جمله موضوعاتی است که کمتر مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته‌؛ به طوری که در میان عوامل تأثیرگذار بر خلق آثار هنری، سیاستگذاری‌های حاکمیت نقش تعیین‌کننده‌ای را ایفا کرده است. دو پرسش اساسی که مقالة حاضر در راستای پاسخگویی به آن شکل گرفته، چگونگی مناسبات هنر و سیاست در عصر قاجار و عوامل مؤثر بر این مناسبات است. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نحوة برخورد نخبگان حکومتی با هنرمندان، آثار هنری و پیامدهای ناشی از آن را مورد بررسی قرار دهد. این نوشتار نیز در بُعد نظری از مناسبات دانش و قدرت در اندیشه میشل فوکو الهام گرفته است. لذا بنا بر نظریه و دیدگاه فوکو در مناسبات دانش و قدرت، روابط هنر و سیاست مورد تحلیل واقع شده است. دستاوردهای این پژوهش نشانگر تعاملات سیاست و هنر در قالب حمایت‌های سیاست از هنر و در مواردی نیز تقابل هنر و سیاست است که نمودهای این تقابل را در مضامین انتقادی آثار هنری می‌توان یافت.