تحلیل ساختار فضائی شهر تبریز در دورۀ صفوی با مقایسۀ تطبیقی سفرنامه ها و اسناد تصویری

Abstract

شهر تبریز تا اواسط حکومت شاه تهماسب صفوی 962ه.ق/1555م به عنوان پایتخت و بعد از آن تا اواخر حکومت سلسلۀ صفوی 1193ه.ق/1779م به عنوان دومین شهر مهم کشور ایران از جنبه های مختلف مذهبی، سیاسی، اقتصادی و همچنین معماری از اهمیت ویژه و منحصر به فردی برخوردار بوده است. به گونه ای که در دوره قاجار نیز با حفظ لقب دارالسلطنه، ولیعهد نشین و همچنان دومین شهر مهم ایران محسوب می شده است. متأسفانه سوانح طبیعی از جمله زلزله هولناک سال 1193ه.ق و سوانح مصنوع اعم از جنگهای پی در پی با کشور قدرتمند عثمانی، باعث زیر و رو شدن ساختار فضائی این شهر گردیده و امروزه بعد از گذشت سه قرن محقیق را با سؤالات زیادی در رابطه با ساختار فضائی تبریزِ دورۀ صفوی مواجه نموده است. چرا که تنها مستندات باقیمانده شامل معدود بناهای به جامانده از این دوره به همراه سفرنامه های سیاحان و در برخی موارد ترسیماتی می شوند که از سوی برخی از جهانگردان با مقاصد مختلف ثبت شده اند. از این رو هدف مقاله حاضر تحلیل ساختار فضائی تبریزِ دورۀ صفوی از طریق مقایسۀ تطبیقی سفرنامه ها و همین اسناد تصویری است تا در نهایت بتوان تصویر نسبتا دقیقی از ساختار فضائی صفوی این شهر ارائه نمود. جهت نیل به هدف در جمع آوری داده ها از روش تاریخی- اسنادی با بهره گیری از متون و منابع و در تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیلی- تطبیقی استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تبریز در اوایل صفوی از حدود گستردگی بیشتری برخوردار بوده به گونه ای که این حدود به وسعت شهر امروزی تبریز می رسیده است. لیکن بعدها به دلیل تضعیف جایگاه سیاسی این شهر در زمانهای مختلف رفته رفته کوچکتر شده است.