رابطۀ جنسیت و فضا در قلمروهای خصوصی و عمومی دورۀ قاجار

Abstract

چکیده<br /> جنسیت، مفهومی اجتماعی- فرهنگی است که در خلال زمان و مکان دستخوش تغییر است و در شکل‌دهی به آن، عوامل متعددی چون عقاید و باورها، آموزه‌های دینی و آداب و رسوم دخالت داشته‌اند. پژوهش حاضر با روش تاریخی- تفسیری و با تکیه بر متون تاریخی و سفرنامه‌ها و تمرکز بر ساختار فرهنگ و مذهب در جامعۀ ایرانی، تغییرات عرصه‌های جنسیتی در جامعۀ شهریِ دورۀ قاجار را مورد بررسی قرار می‌دهد و آن را با جامعۀ روستایی و عشایریِ آن دوره مقایسه می‌کند و با این پیش‌فرض که میان «هویت جنسیتی» و «هویت فضایی» رابطۀ مثبت وجود دارد، در پی پاسخگویی به یک پرسش اصلی است: چه عواملی در شکل‌گیری عرصه‌های جنسیتی و دگرگونی آن‌ها در موقعیت‌های مختلف تأثیرگذار بوده است؟ در این راستا، ابتدا عرصه‌های جنسیتی در قلمروهای خصوصی و عمومیِ دورۀ قاجار را یافته و سپس به تبیین و تحلیل نظرات سفرنامه‌نویسان می‌پردازد. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که عوامل فرهنگی چون باورهای آیینی، نحوۀ پوشش، آموزش زنان و نفوذ عناصر فرهنگ غرب در اواخر دورۀ قاجار، عوامل اجتماعی شامل ساختار قدرت، طبقۀ اجتماعی و هنجارهای اجتماعی، و هم‌چنین عوامل اقتصادی شامل شیوۀ معیشت و منطقۀ جغرافیایی، رابطۀ جنسیت و فضا را متغیر می‌سازند. چگونگی تأثیرگذاری این عوامل مبحثی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. مطالعۀ تاریخ دورۀ صفویه و قاجاریه و مقایسه سفرنامه‌های نگاشته شده، ما را به این نتیجه می‌رساند که موقعیت زنان در این دوران از جهات بسیاری مشابه بوده و تنها پس از انقلاب مشروطه، شکل‌گیری جریان‌ها و تشکیلات زنان، این موقعیت را تغییر داده است. به این ترتیب در تحقیق حاضر، 6 سفرنامه از دوره قاجار، 6 سفرنامه از دوره صفویه و تعداد 8 کتاب خاطرات و زندگی‌نامه مورد استناد قرار گرفته است.