خوانش کاشینگارۀ روایتگر سردر ورودی باغ ارم با تاکید بر گفتمان قدرت فوکویی

Abstract

در این مقاله سعی شده است که روایت کاشی‌نگارۀ ضلع شرقی عمارت اصلی باغ ارم، خوانش شود. زیرا بررسی علل و دلایل همنشینی تصاویر مؤید لزوم و صحت این‌گونه خوانش است. سر در ورودی باغ ارم شامل سه هلالی با فرم خورشیدی است؛ قطعۀ مصور شامل چهار مجلس است:<br /> 1 – رستم در بارگاه حضرت سلیمان(ع)، 2 – مدهوش شدن ندیمگان از دیدن جمال حضرت یوسف(ع)، 3 – تماشای شیرین توسط خسرو در چشمه‌سار و 4- نگاره‌ای از ناصرالدین شاه سوار بر اسب در مرکز آن ( این مجالس مصور در قالب سه هلالی چپ، راست و بالای خورشیدی است). محقق ابتدا روایت هر مجلس را خوانش می‌کند سپس نگاهی دقیق‌ و مضمون‌شناختی به ترکیب‌بندی و ترتیب چیدمان آنان می‌اندازد و آنگاه در ترتیب چیدمان آن‌ها تأمل می‌کند و در این تأمل، عناصر تصویری مشترک در نگاره‌های این چهار مجلس را بازگو می‌کند. ارجاع برون‌متنی این سه مجلس و ارتباط آنها با تصاویر ناصرالدین شاه در مرکز ( که این مرکزیت می‌تواند سمبل اقتدار تلقی شود )، محور بررسی این کاشی‌نگاره است بطوری‌که گویی پادشاه عصر ناصری ویژگی‌های برجستۀ شخصیت‌های محوری سه نگاره ( پاکی حضرت یوسف(ع)، صداقت حضرت سلیمان(ع) و تغزل خسرو و شیرین ) را به عاریت گرفته است.<br /> آنچه در این پژوهش حائز اهمیت است، این است که مجاورت هر تصویر با تصاویر همنشین خود و عناصر مشترکی که در یک گفتمان تصویری دارند موجب تشدید یا تعویض معانی نشانه‌های تصویری می‌شود چنانکه بعداً خواهیم دید نظرات رولان بارت پیرامون معانی صریح و ضمنی، در توضیح چینش و گزینش و کارکرد و خوانش مجموعۀ سردر یا هر کدام از این سه نگاره‌ ما را یاری خواهد داد. همانطور که خواهیم دید: نظریۀ " گفتمان قدرت " میشل فوکو به گونه‌ای در این بحث روایت‌شناسانه مصداق دارد: یعنی در هر سه مجلس، عناصر تصویری در یک مضمون اشتراک دارند و آن مضمون " قدرت پادشاه " است. یعنی حضرت سلیمان و حضرت یوسف به رغم آنکه شخصیت‌های مذهبی هستند و رستم و خسرو با آنکه مضمونی حماسی و تغزلی دارند اما مظهر " پادشاه قدرتمند " هستند و حضرت یوسف و زلیخا و خسرو و شیرین با آنکه سمبل " عاشقان خیالی " هستند و مضمونی بزمی و تغزلی دارند، اما این مضامین بزمی، تغزلی ، مذهبی و حماسی در کاشی‌نگارۀ موردنظر در اطراف تصویر ناصرالدین شاه، از منظری که ما می‌نگریم نگاهدار و نگهبان قدرت او و سازندۀ گفتاری دالَ بر مشروعیت جایگاه او در قلب ( مرکز ) مردم ایران و حتی جهان هستی هستند.<br /> تاکنون پژوهش‌های متعددی حول موضوع کاشی‌نگاره‌های ایران انجام شده است. در این زمینه می‌توان به پایان‌نامه‌ای با عنوان بررسی نقوش روایتگر در کاشی‌های شیراز عصر قاجار نام برد. پژوهش‌ها و مجموعه‌هایی در مورد کاشی‌ها و تصاویر آن با نام " کاشی و کابرد آن " اثر محمود ماهرالنقش و " نقاشی روی کاشی " تالیف هادی سیف نیز به چاپ رسیده است. اما نظریات نشانه‌شناختی رولان بارت در باب تأویل متن کارایی بسیاری در تفسیر متون هنری داشته است و پژوهش‌هایی در این راستا انجام گردیده است.