شهرها وکانون‌های تألیف و استنساخ آثار فقهی شیعی در نیمۀ نخست دولت صفوی (۹۰۷-۱۰۳۸ ق.)

Abstract

هدف: تألیف و استنساخ آثار فقهی پیشین سهم بزرگی در تقویت بنیان‌های فکری و التزام عملی جامعه و گسترش تشیع در دوران صفویه داشت. این پژوهش کانون‌های تولید این آثار را از به قدرت رسیدن این سلسله (907ق.) تا عصر شاه عباس اول (از 907 تا 1038ق) معرفی می‌کند.روش: با استفاده از نمایه‌های فهرستگان نسخ خطی ایران (فنخا) آثار و محل کتابت آن‌ها جست‌وجو شد. داده‌های نسخه‌شناسی آثار در سیاهه وارسی وارد شد. سپس اطلاعات مرتبط در چند جدول درج و تحلیل شد. یافته‌ها: از 554 عنوان کتاب و رسالة فقهی تألیف‌شده در این دوره، 392 عنوان دارای توضیح محل کتابت‌ هستند؛ نزدیک به 50 درصد آن‌ها در مشهد (پایتخت معنوی) و اصفهان (پایتخت سیاسی و فرهنگی) و بقیه در شیراز، قزوین، کاشان و تبریز کتابت شده‌اند. فقط در 86 نسخه نام کانون استنساخ ذکر شده است. از آن میان 65 نسخه در 47 مدرسة دینی و فقط 20 نسخه در حرم‌ها، مسجدها، خانه‌ها، نظامیه‌ها، و خانقاه‌ها و محله‌ها تهیه شده است.نتیجه‌گیری: مدارس نوتأسیس شیعی در شهرهای بزرگ ایران کانون اصلی استنساخ و انتشار آثار فقهی امامیه بودند. حرم‌های مطهر، مساجد، نظامیه‌ها و حتی منازل علما به‌منزلة مراکز درس نیز کانون‌های استنساخ بودند. نسخه‌ها آثار فقیهانی همچون محقق کرکی، شیخ بهایی، شیخ ابراهیم قطیفی، شیخ یوسف بحرانی و شیخ حرعاملی بودند که به تشویق شاهان صفوی از جبل‌عامل، حله، بحرین، احساء و قطیف به ایران آمده بودند. همچنین آثار فقهای مشهور متقدمین مانند علامه حلّی و محقق حلّی در شهر‌های مشهد و اصفهان به دو جهت بیشتر از سایر شهرها بود: الف) وجود مدارس متعدد شیعی در شهر مذهبی مشهد و در پایتخت حکومت صفویه یعنی اصفهان؛ ب) حضور فقهای امامیة مهاجر از جبل‌عامل و سایر مراکز شیعی خارج از ایران در این دو شهر بزرگ و مذهبی.