مقایسۀ ساختاری خط نسخ محمدابراهیم بن محمدنصیر قمی و خط نسخ حافظ عثمان افندی (با تمرکز بر شیوۀ کتابت سورۀ لیل قرآن کریم)

Abstract

خط نسخ یکی از اقلام رایج در کتابت و خوشنویسی در سرزمین‌های اسلامی است. در این میان، ایران و عثمانی دو منطقة مهم در استفاده از خط نسخ به ‌منظور کتابت متون بوده‌اند و نسخه‌های خطی بسیاری با این خط در کتابخانه‌ها و موزه‌های این دو کشور محفوظ هستند. اما با مطالعة دقیق در حوزة سبک‌شناسی خط نسخ، تفاوت‌هایی در کتابت این خط در ایران و عثمانی در دورة تاریخی واحدی مشاهده می‌شود که نیازمند بررسی است. احمد نیریزی، خوشنویس برجسته، خط نسخ را به سبکی مستقل تحت عنوان «نسخ ایرانی» تبدیل کرد. در این پژوهش جهت شناخت نسخ ایرانیِ پیش از نیریزی از عثمانی، به مطالعة تطبیقی دو قرآن از دو خوشنویس برجستة این دو سبک پرداخته و شاخصه‌های آن نیز ارائه می‌شود. هدف اصلی پژوهش، سبک‌شناسی این دو قلم به جهت تشخیص از یکدیگر است. می‌توان این پرسش‌ها را طرح کرد که شیوة نگارش خط نسخ ایرانی و نسخ عثمانی تا پیش از نیریزی، با کدام شاخصه‌ها از یکدیگر متمایز می‌شوند؟ چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی میان شیوة محمدابراهیم قمی و حافظ عثمان افندی وجود دارد؟ در این پژوهش توصیفی و تطبیقی اطلاعات با شیوة کتابخانه‌ای - اسنادی گردآوری شده، همچنین کتابت دو خوشنویس مذکور به ‌صورت دیجیتالی تجزیه ‌و تحلیل شده‌ است. بررسی تصاویر نسخه‌های قرآنی این دو خوشنویس حاکی از آن بود که نسخ ایرانی با عثمانی متفاوت است و به‌ منظور تشخیص این دو شیوه، شاخصه‌هایی همچون بررسی زاویة حروف عمودی نسبت به کرسی افقی، شیب کرسی در ترکیبات، شیب در مدها و تشدیدها، تناسبات میان اعراب و اندازة دندانه‌ها ارائه شد.