مقایسه الگوی تغییرات زمانی مقادیر دبی و رسوب ماهانه در تعدادی از رودخانه‎های استان آذربایجان غربی

Abstract

برآورد صحیح میزان رسوبات حمل شده توسط جریان رودخانه در مدیریت رودخانه‌ها و طراحی پروژه‌های حفاظت آب‌وخاک ضروری می‌باشد. با توجه به تغییرات مقدار رسوب متناسب با دبی رودخانه، ارزیابی تغییرات زمانی و مکانی تغییرات رواناب و رسوب می‌تواند در تعیین و کنترل منشأ تولید رسوب مؤثر باشد. در پژوهش حاضر تغییرات ماهانه دبی و رسوب در 15 ایستگاه هیدرومتری، استان آذربایجان غربی در یک دوره آماری 20 ساله مورد تحلیل قرارگرفته است. بر اساس ارتباط تغییرات بار رسوبی و دبی، از معادله خطی شده سنجه‌رسوب با تبدیل لگاریتمی داده‌های دبی جریان و رسوب استفاده گردید. سپس دوره‌های کم‌آبی و پرآبی با استفاده از تئوری Run تعیین گردید، و به‌منظور تعیین الگوی وقوع دوره‌های کم‌آبی و پرآبی از روش Power Laws Analysis استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که حداکثر مقادیر دبی و رسوب ایستگاه‌ها به‌صورت هم‌زمان و در فصل بهار (خصوصاً در ماه اردیبهشت) اتفاق افتاده است که با مقادیر بالای بارندگی، ذوب برف بهاره و موجودیت رسوب در این فصل در ارتباط بوده است. علیرغم اینکه بیش‌ترین مقدار دبی در ایستگاه ساری‌قمیش 1/434 مترمکعب بر ثانیه بوده، اما برخلاف انتظار، بیش‌ترین مقدار رسوب در ایستگاه قاسملو 9/5174 تن در روز در طول دوره آماری مشاهده شد که این مورد بر عدم تبعیت حمل رسوب از مقدار بالای دبی اشاره دارد. هم‌چنین بیش‌ترین دامنه تغییرات لگاریتم دبی و رسوب مربوط به ایستگاه پل‌بهراملو با مقادیر 2/1 مترمکعب بر ثانیه و 3/2 تن در روز می‌باشد. در ادامه مقادیر وقوع تعداد و تکرار دوره‌های کم‌آبی و پرآبی در ایستگاه‌های مختلف با استفاده از پلات لگاریتمی دوگانه رسم شد، و مشخص شد که در ایستگاه‌های موردمطالعه، تکرار دوره‌های کم‌آبی با رسوب پایین، بیش‌تر از تکرار دوره‌های پرآبی و مقادیر رسوب بالا بوده است. بر این اساس، دوره‌های کم‌آب با فراوانی بیش‌تری اتفاق افتاده است که نشان‌دهنده تمایل رفتار رودخانه‌ها به وضعیت فصلی بودن است و نیز تکرار بالای دوره‌های کم‌رسوب نشان‌دهنده این است که در اکثر ماه‌های سال، میزان رسوب جریان قابل‌توجه نیست. هم‌چنین تداوم دوره‌های پرآب و نیز دوره‌های کم‌رسوب بسیار بیش‌تر بوده است. بر اساس نتایج می‌توان گفت که در منطقه موردمطالعه، حمل مقادیر بالای رسوب مربوط به ماه‌های فروردین، اردیبهشت و خرداد محدودشده است. مقایسه پلات‌های لگاریتمی دوگانه نشان داد که در ایستگاه‌های چپرآباد، دورود، نقده، اشنویه و پی‌قلعه تغییرات مقادیر رواناب و رسوب در دوره‌های مختلف در یک راستا بوده ولی در سایر ایستگاه‌ها وقوع مقادیر رواناب و رسوب هم‌زمان نبوده و از الگوهای متفاوتی پیروی می‌کنند.