بررسی پتانسیل فرسایش‌پذیری بادی خاک در مناطق خشک و فراخشک مرکزی ایران (مطالعه موردی: دشت یزد-اردکان)

Abstract

فرسایش بادی وسعتی بالغ‌بر 20 میلیون هکتار از کشور پهناور ایران را در متأثر ساخته است. هفت میلیون هکتار از مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی کانون‌های بحرانی نامیده می­شود که کانون‌های جمعیتی، اراضی کشاورزی و مناطق صنعتی را در برمی‌گیرد. فرسایش­پذیری خاک از مهم‌ترین شاخص­های نشان‌دهنده پتانسیل فرسایش­ بادی در یک منطقه است. این شاخص بستگی به ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی ذاتی خاک دارد. منطقه موردمطالعه حوضه دشت یزد – اردکان که در بخش شمالی استان یزد قرار دارد و در فلات مرکزی ایران گسترده شده است. به منظور بررسی پتانسیل فرسایش­پذیری بادی خشکه­رودها و مجاور آن­ها 83 نمونه خاک در کف و بستر خشکه رودها و مجاور آن­ها در سه نوع دشت­سر لخت، اپانداژ و پوشیده برداشته شد و برروی نمونه­ها به منظور محاسبه مقدار فرسایش­پذیری آزمایشات فیزیکی و شیمیایی خاک صورت گرفت. مقدار فرسایش­پذیری به دو روش دلگیلویچ و همکاران (1973)، مدل (1) و عظیم­زاده و همکاران (1380)، مدل (2) بر حسب ton/ha-hr محاسبه شد. نتایج نشان داد که هر دو مدل در اراضی دشت­سر پوشیده با بافت ریزدانه خاک از نوع Loam و Clay Loam مقدار فرسایش­پذیری را متوسط تا زیاد پیش­بینی کرد و در اراضی دشت­سرهای لخت و اپانداژ که درصد پوشش سنگفرش متوسط تا زیاد می­باشد، در مدل (1) مقدار فرسایش­پذیری را در بعضی نقاط کم و در بعضی نقاط دیگر متوسط تا زیاد به دست آمد ولی در مدل (2) با در نظر گرفتن پوشش سنگفرش در تمامی نقاط دشت­سرهای لخت و اپانداژ کم بدست آمد. مدل (1) بدون در نظر گرفتن رخساره­های مختلف ژئومورفولوژی، بیشتر در مورد بررسی میزان فرسایش­پذیری بادی خاک در اراضی کشاورزی و دشت رسی با بافت ریزدانه خاک مناسب است و برآورد مقدار فرسایش­پذیری را در قسمت میانی منطقه در مقایسه با مدل (2) به‌درستی پیش­بینی کرد. به‌منظور سهولت و کاهش دادن زمان و هزینه به‌منظور محاسبه فرسایش­پذیری، مدل (1) در اراضی بافت ریزدانه و کشاورزی و بدون سنگفرش شامل دشت­سر پوشیده توصیه می­شود. مدل (2) در دشت­سرهای لخت و اپانداژ که دارای پوشش سنگفرش متوسط تا زیادی هستند، مدل مناسبی است و به‌منظور دقیق­تر محاسبه فرسایش­پذیری در دشت­سر پوشیده علاوه بر پارامتر فیزیکی خاک، پارامترهای شیمیایی خاک هم که در عامل فرسایش­پذیری دخالت دارند، مدل (2) مناسب می­باشد. به‌منظور کاهش فرسایش­پذیری در دشت­سرهای لخت و اپانداژ باوجود درصد سنگفرش متوسط تا زیاد توصیه می­شود هیچ‌گونه دستکاری بر روی پوشش سنگفرش انجام نشود و در دشت­سر پوشیده اقداماتی نظیر احداث بادشکن در اراضی کشاورزی و مالچ پاشی بر روی تپه­های ماسه­ای انجام شود.