تحلیل محتوای نقاشی‌های ‌دیواری در خانه‌های قاجاری تبریز

Abstract

نقاشی دیواری در دورۀ قاجار علاوه بر جنبه‌های بصری و تزیینی، کارکرد ارتباطی ویژه‌ای دارد. نقاشی‌های دیواری برجای‌مانده در خانه‌های قاجاری شهر تبریز، زمینه‌های منحصربه‌فردی را جهت کندوکاو در عملکردهای ارتباطی این هنر- رسانه، مطابق با زمینه‌های تاریخی و تحولات فرهنگی آن برهه از تاریخ، در اختیار قرار می‌دهند.این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از لحاظ ماهیت، توصیفی- تحلیلی با رویکرد کیفی و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات، میدانی و کتابخانه‌ای است. در بررسی نقاشی های دیواری شناسایی شده در 11 باب خانۀ ﻗﺎﺟﺎﺭی تبریز که به ﻋﻨﻮﺍﻥ جامعة آماری لحاظ شده‌اند، پرسش اصلی این است که: نقاشی‌های دیواری در خانه‌های قاجاری تبریز به عنوان هنر رسانه‌ای، چه پیام‌هایی را به ناظر منقل می‌کنند؟ در راستای پاسخ به این پرسش، تحلیل محتوا و درک پیام‌های صریح و دلالت‌های ضمنی این نقوش و نگاره‌های دیواری از طریق طبقه‌بندی مضامین و ارزیابی پیام‌ آن‌ها در تناسب با محیط و معماری‌شان، مورد توجه بوده است.از نتایج بررسی‌ها می‌توان به تنوع موضوعات نقاشی شده در اتاق طنبی (شاه‌نشین و پذیرایی) به‌عنوان مهم‌ترین بخش از معماری خانه‌ها و جایگاه ممتاز شومینه‌ها اشاره کرد. بیشترین تعداد و وسعت نقاشی‌های دیواری به ترتیب مربوط به نقوش «تزیینی گیاهی»، «گل و بوته»، «گل و گلدان» و دیوارنگاره‌ها با موضوع «طبیعت- ابنیه» و «طبیعت- انسان- ابنیه» است. در این نمونه‌ها، انتخاب مضامین تا اندازۀ زیادی متأثر از موقعیت اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و تمول سفارش‌دهنده بوده است؛ اما به‌طورکلی تأثیرپذیری از هنر غرب در نمایش موضوعات مختلف، مشهود است. پیام این دیوارنگاره‌ها دلالت ضمنی به مطلع بودن و به‌روز بودن کارفرمایان و یا نقاشان این آثار دارد و به‌کارگیری نقوش به‌عنوان موضوعی مستقل، کارکرد بیانگر آن‌ها را افزایش داده و به انتقال بهتر پیام اصالت فرهنگی صاحبان خانه‌ها، یاری رسانده است.