آدام اسمیت و اندیشه «تجارت آزاد استعماری»، تحلیل انتقادی خاستگاه تاریخی نضج یک ایده مغفول

Abstract

فهم و نقد مکاتب رقیب از لوازم ضروری تولید اقتصاد اسلامی است. «آدام اسمیت» را پدر و کتابش «ثروت ملل» را اولین اثر مدون دانش اقتصاد لیبرال می‌دانند. مرور دقیق زمانه زندگانی اسمیت نه‌تنها بسترهای پیدایش اقتصاد سرمایه‌داری را روشن‌تر می‌سازد و از این طریق به جبران ضعف مطالعات تاریخی در فضای دانش اقتصاد کمک می‌کند بلکه به فهم بهتر بافت درونی اندیشه‌های اقتصادی نیز منجر می‌شود. تحقیق پیش‌ِرو با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و مطالعه اسنادی و سپس مقایسة میان اسنادی به نکاتی تازه درباره دیدگاه‌های اقتصادی اسمیت و کتاب ثروت ملل دست یافته است. در ابتدا با تبدیل رویدادها به یک سیر زمانی، به روایتی کلان از تاریخ استعمار بریتانیا و بسترهای استعماری اقتصاد مدرن پرداخته‌ شده است. نابودی آخرین بقایای حکومت اسلامی اندلس در 1492م. و اعزام کلمب به غرب و واسکو دا‌گاما به شرق در همین سال، آغاز این حرکت است که با استعمار متمادی سرزمینی که آمریکا نام گرفت و نیز هندوستان ادامه می‌یابد. غارت ماوراء بحار، پلانتوکراسی و برده‌داری از مهم‌ترین رویدادها و دوران‌هایی هستند که به شکل‌گیری نظام «تجارت استعماری» یا «مستعمراتی» منجر می‌شوند. ثروت ملل در چنین محیط تاریخی‌ای تدوین می‌گردد و به تجارت استعماری تعلقی عمیق دارد. مهم‌ترین استدلال، رجوع به خود کتاب ثروت ‌ملل است. بازخوانی بخش‌هایی از جلد چهارم ثروت ملل که تا‌کنون در ایران ترجمه نشده و ازاین‌‌رو مغفول واقع شده است ـ نشان‌دهنده دیدگاه‌های اسمیت نسبت به این تجارت استعماری است. وی آشکارا استعمار را حق بریتانیا دانسته و میان «تجارت استعماری» و «تجارت استعماری انحصاری» تفکیک قائل می‌شود و با تأیید مزایای تجارت استعماری، مشکله خود را انحصاری بودن آن عنوان می‌کند. او معتقد است انحصاری بودن این تجارت قابل ادامه نبوده و به اندازه حالت طبیعی و آزاد آن سودمند نیست. راهکار او نه «تجارت آزاد» که «تجارت آزاد استعماری» است.