رویکرد روشنفکری بومی ایران به مدرنیته از شرق‌شناسی تا غربزدگی

Abstract

رویارویی فکری تمدن‌های شرق و غرب، از دیرباز در قالب گفتمان‌های سیاسی، فرهنگی، علمی و‌... در ابعاد گسترده وجود داشت و شرق‌شناسی در سرشت خود، گفتمان برتری غرب و فرودستی و عقب‌ماندگی شرق را القا می‌کرد. نقد تئوریک ادوارد سعید از گفتمان شرق‌شناسی زمینه را برای تغییر رویکرد این گفتمان فراهم ساخت. در ایران در حالی که غالب روشنفکرانِ عمدتاً آشنا با کیفیت تمدنی و فرایند مدرنیزاسیون، به پیوند با مظاهر تجدّد با دیدۀ تعامل و رواداری می‌نگریستند و از مدرنیته و دستاوردهای تکنولوژیک آن، دفاع می‌کردند، در دگر‌سو امّا روشنفکران سنّتی و بومی‌گرا با پشتوانه‌های ایدئولوژیک و دینی، به پدیداری و کارکرد مدرنیته و طلیعۀ تجدّد‌ با دیدۀ تخطئه و تقابل نگاه می‌کردند و از متن این تردید، گفتمان غربزدگی را در دفاع از کیان ملی و نفی دگربودگی، ابداع کردند و بومی‌گرایی را، درمان بیماری غرب‌گرایی دانسته و آن را در واکنش به کاربست مدرنیته در گفتمان روشنفکری ایران تئوریزه کردند. در این میان مانیفست روشنفکران مذهبیِ غیر روحانی نظیر فردید و آل‌احمد با جهان‌بینی ایدئولوژیک و درون‌نِگر، درتقابل با روشنفکران دانشگاهی متمایل به رواداری با غرب و فرانگر در متن جامعۀ سنّتی ایران، مؤثرتر افتاد. این جُستار بر آن است تا رویکرد دوگانۀ روشنفکران ایرانی به مدرنیته در فاصلۀ شرق‌شناسی تا غرب‌گرایی در دو طیف مذهبی و دانشگاهی را بر پایۀ مبانی فکری و اعتقادی آنها با رویکرد تطبیقی بررسی و تحلیل نماید.