نسبت مفهومی فرهنگ و دین بر مبنای حکمت متعالیه

Abstract

در ادبیات علمی گاهی دین را یکی از ارکان هر فرهنگ می‌شمرند؛ و بعضی مواقع فرهنگ را یکی از بخش‌های دین معرفی می‌کنند. نسبت میان این دو مفهوم، مسئله‌ای است که این پژوهش در مقام پاسخگویی به آن است. برای این کار از روش تحلیل منطقی مفاهیم و قیاس برهانی فلسفی استفاده و تلاش شده است، مبتنی بر حکمت متعالیه، گامی برای پاسخگویی به این پرسش برداشته شود. از منظر حکمت متعالیه، فرهنگ همان معانی عقلانی و یا خیالی است که به ‌وسیله اتحاد انسان‌ها با آنان، از مسیر اراده انسانی، در جامعه بشری، ظرفیت بروز و ظهور پیدا کرده است و در قالب الگوهای رفتاری، نمادها، ارزش‌ها و... خودنمایی می‌کند. دین نیز عبارت است از مسیری که هر انسان در طول حیات خود، با کسب علم و عمل طی می‌کند که از طریق متحد شدن با ایمان حاصل می‌شود. همان‌طور که باورها، ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی ممکن است موصوف به حق یا باطل باشد، ایمان‌ها، اخلاقیات و احکام دینی نیز می‌توانند حق یا باطل باشند. در این میان دین حق، همان صراط مستقیمی است که حقیقتِ آن، مسیر زندگی انسان کامل است و باطن آن به ‌صورت پلی بر فراز جهنم، در قیامت متمثل می‌شود؛ اما فرهنگ، همان حقایق ایمانی است که توسط اراده انسان، در محیط جامعه بروز و ظهور یافته است. درمجموع می‌توان گفت دین، همان فرهنگِ لابشرطِ از وجود اجتماعی و فرهنگ همان دین به شرط حضور در جامعه است.