بررسی دیباچة دوست محمد هروی بر مرقع بهرام میرزای صفوی از منظر جامعه شناسی تاریخی تحلیلی

Abstract

دیباچه­های مرقعات حاوی اطلاعات ارزنده­ای از هنرمندان، حامیان و بعضاً تاریخ شکل­گیری هنرها می­باشند، اما کمتر به زمینه­های جامعه­شناختی ظهور آنان و ارجاعات متن به بستر تاریخی­ای که در آن قرار گرفته­اند، توجه می­شود. نخستین­بار دیباچه دوست محمد هروی در کنار خوشنویسی به نقاشی و نقاشان پرداخت. این پژوهش به دنبال این مسأله است که علل برآمدن این دیباچه در خصوص نقاشی در قرن دهم چیست؟ برای پاسخ، از رویکرد جامعه­شناسی تاریخیِ تحلیلی که درصدد کشف «چرایی» امور و پاسخ­های مبتنی بر روابط علّی است، استفاده شد؛ و در این مسیر از تحلیل، مقایسه و تطبیق متون، آراء متخصصان و بررسی­های انتقادی بهره گرفته­شد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که زنجیره­های علّی متنوعی متشکل از زمینه­های سیاسی ـ مذهبی آن دورة تاریخی، سنت نوشتاری و پیش­زمینة مؤلف، منجر به تألیف دیباچه گردیده که می­توان آنها را به طور کلی دو دستة علل وجودی و علل صوری ظهور دیباچه در نظر گرفت. نفوذ روحانیان در سیاست و فشار به نقاشان، تغییر خُلق شاه، رویگردانی از نقاشی و نقاشان و اخراج آنان از دربار، از جمله علل وجودی دیباچه در دفاع از نقاشی و نقاشان و تسلط مؤلف بر سنت­های نوشتاری و آشنایی وی با فرهنگ درباری هرات، از علل صوری دیباچه می­باشند.