تغییر مفهوم کارکردی حیاط خانه در گذشته و حال، مورد مطالعاتی: قشر مذهبی در شهر قم

Abstract

مفهوم فضای باز در معماری مسکونی ایران در دهه‌های گذشته با تغییرات اساسی ایجاد شده توسط سیستم توده‌گذاری شهری و تعریف مفهوم جدیدی به نام حیاط نیمه‌خصوصی در واحدهای آپارتمانی دچار تغییر شده است. این پژوهش با بررسی ادبیات موجود، تغییر در کارکردها و فعالیت‌های حیاط را دسته‌بندی نموده است. سپس وضعیت مفاهیم گذشته در ذهن مردم معاصر (با تمرکز بر کارکردهای روزمره) به صورت میدانی تحلیل شده است. پژوهش ادبیات موضوع به صورت تفسیری تاریخی و مردم‌نگاری به دو صورت کمی و کیفی صورت گرفته است. نخست به‌صورت کمی برآوردی از نگرش دسته منتخبی از قشر مذهبی شهر قم به‌دست آمد و سپس از مصاحبه باز برای پژوهش کیفی استفاده شد تا تفسیر مردم‌نگارانه مطمئن‌تری، انجام شود. برای تحقیق کیفی شش خانوار به صورت طیف زمانی و در دو الگوی حیاط‌دار و آپارتمانی از میان قشر مذهبی و قشر متوسط ساکن قم انتخاب شده‌اند و اطلاعات مورد استفاده در این مقاله از میان مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته طولانی استخراج شده است. براساس مرور ادبیات پژوهشی مربوط به حیاط در دوره اسلامی ایران در مسکن واجد مفاهیم بنیادی محرمیت، فضای زنانه، تمرکز فعالیت‌های خانگی و تقدس این مکان از دیدگاه دینی و اجتماعی است؛ بررسی‌های موردی این پژوهش نشان می‌دهد که به‌رغم حذف واقعیت مفهومی حیاط از زندگی روزمره، همچنان تصویر ذهنی از به عنوان حیاط مرکز فعالیت و حیاط پیوسته با طبیعت و آسمان (به‌عنوان عنصر مقدس) در اذهان نسل‌های میانسال وجود دارد و در مورد جوان‌ترها نیز وجود این تصویر قابل ‌انکار نیست، اما مفاهیم مدرن سکونت و کم‌اهمیت شدن کار خانگی، عدم تمایل نسل‌های متأخر مذهبی را به بخشی از کارکردهای بنیادی حیاط ایجاد می‌کند.