تأمّلی فیزیکالیستی بر برخی از مهم‌ترین ادلّۀ تجرّد نفس نزد ابن‌سینا و ملاصدرا

Abstract

این مقاله درصدد تبیین نحوه تجرّد نفس در دو جریان اصلی فلسفۀ اسلامی و سپس بررسی برخی از استدلال‌ها بر این تجرّد از منظر فیزیکالیسم است. به‌این‌منظور در آغاز، دیدگاه ابن‌سینا دربارۀ «حدوث روحانی نفس» و کیفیت دوئالیسم جوهری مرور می‌شود؛ آن‌گاه دیدگاه «حدوث جسمانی نفس» و چگونگی پدید آمدن و سیر نفس تا تجرّد، از منظر صدرالمتألّهین، به‌همراه پنج استدلال از مهم‌ترین براهین اقامه‌شده از سوی این دو فیلسوف بزرگ اسلامی به سود تجرّد نفس، بررسی می‌شود. به‌این‌منظور، ضمن اشاره به برخی از مهم‌ترین دیدگاه‌های فیزیکالیستی معاصر دربارۀ ماهیت ذهن و حالات ذهنی، نشان داده می‌شود که براهین تجرّد نفس ـ که در این‌جا ذکر شده‌اند ـ اساساً ناظر به هیچ‌یک از دیدگاه‌های مهم فیزیکالیستی نیستند و آنها را مخدوش نمی‌سازند. نتیجۀ به‌دست‌آمده آن است که نظریات مهم فیزیکالیستی درون‌گرایانه (مانند تئوری پرطرفدار این‌همانی ذهن و مغز)، اساساً صورت‌بندی متفاوتی نسبت به آنچه استدلال‌های بوعلی و ملاصدرا در پی نفی آن هستند، دارد و با این نحوۀ مواجهه، مخدوش نمی‌شوند. همچنین نظریات مهم برون‌گرایانه (مانند تئوری پرطرفدار بازنمودگرایی برون‌گرا) نیز با پیش‌فرض‌ها و قرائت‌های استدلال‌کنندگان در فلسفۀ اسلامی از مادّی‌انگاری، همخوان نیست و شقوق دیگری از فیزیکالیسم دربارۀ ذهن مطرح می‌شود که از اساس، مطمح نظر استدلال‌کنندگان علیه مادّی‌انگاری دربارۀ نفس نبوده است؛ ضمن آنکه برخی ادلّۀ تجرّد، فارغ از عدم امکان مواجهه با تئوری‌های رقیب، خود به خلط جنبۀ معرفت‌شناختی با جنبۀ وجودشناختی هم دچار شده‌اند.