نشانه‌شناسی ترانه‌های اجتماعی فارسی: مطالعۀ چند نمونه شاخص

Abstract

پژوهش حاضر که از نوع توصیفی-تحلیلی است با اتخاذ رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی و با هدف شناسایی ساختار ژانر به بررسی ترانه‌­های اجتماعی موسیقی پاپ فارسی می­پردازد تا به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که ساختار ژانر در ترانه­های اجتماعی فارسی چیست؟ ترانه­سرایان زن و مرد چگونه از رمزگان زبانی و منابع نشانه­ای در بیان قصد اجتماعی خود استفاده کرده­اند؟ و هویت فرستنده و گیرندۀ پیام در ترانه­های اجتماعی چگونه بازنمایی شده­ است؟ به این منظور، 6 ترانه اجتماعی (از 3 ترانه­سرای زن و 3 ترانه­سرای مرد) به روش نمونه­گیری تصادفی نظام­مند انتخاب شدند. بر مبنای یافته‌ها مضامین پرکاربرد در ترانه‌های اجتماعی میهن‌دوستی، پیوستگی قومی و ملی، اختناق و لزوم اصلاح امور هستند. در ترانه‌های اجتماعی سه ساختار عمده شناسایی شده است: توصیف وضعیت اجتماعی-سیاسی غالباً با ارجاع به گفتمان اختناق و یأس؛ اقناع مخاطب با تأکید بر هویت ملی، قومی و جنسیتی؛ و پیش‌بینی و برنامه‌ریزی برای آینده با بهره­گیری از گفتمان امید. در بخش توصیف وضعیت، هویت فرستندۀ پیام در قالب راوی، در بخش اقناع با تأکید بر هویت ملی و جنسیتی و در بخش برنامه­ریزی برای آینده در قالب کنشگر فعال بازنمایی شده است. گیرندگان پیام نیز غالباً با تأکید بر هویت ملی، جنسیتی یا قومی مشخص شده‌اند. در ترانه­سرایان زن، هویت زنانه و نقش کنشگری زنان به نحوی عامدانه برجسته شده است. بررسی رمزگان نشان می‌دهد تنوع نشانه‌ها در نظام‌های گذرایی و وجه در مردان بیشتر از زنان بوده است؛ با این حال، از منظر جهت، مردان تنها از بندهای معلوم در ترانه‌های خود استفاده کرده‌اند.