نقدی بر نخستین نمونۀ «روایتگری سوم شخص محدود» در داستان فارسی

Abstract

داستان کوتاه «به دزدی رفته‎ها» از ابراهیم گلستان نخستین نمونۀ داستان فارسی است که به شیوۀ روایتگری «سوم شخص محدود» نوشته شده است. گلستان، برای نخستین بار در ایران، کوشیده است امکانات زبان فارسی را در این شیوه بالفعل کند و جنبه های زیبایی‎شناختی و معرفت‎شناختی آن را نیز لحاظ نماید. نقد این تجربۀ گلستان، در واقع، تحلیل نقطۀ آغاز این شیوۀ روایتگری در داستان فارسی است و ضرورت پژوهش دربارۀ آن را نشان می‎دهد. پس از طرح مباحثی نظری دربارۀ راوی محدود و روایت ذهنی برآمده از آن، داستان را نقدی درون‎متنی کرده‎ایم و بر اساس یافته‎ها به دو نتیجۀ کلّی رسیده‎ایم: 1. گلستان، «کلّیت و شاکلّۀ» داستان خود را بر شیوۀ راوی محدود نهاده است و با استفاده از گفتار مستقیم و غیرمستقیم شخصیت توانسته است «زمان و پیرنگی ذهنی» خلق کند. 2. گلستان در «اجرای» کلّیت مذکور، چند ضعف عمده نیز داشته است: توصیف زمینۀ رخداد، تشریح بدیهیات ذهن شخصیت، کم‎توجّهی به منطق ذهنی میان گزاره‎ها در نحو روایت، به کارگیری افعال و جملات رابط و توضیحی. این ضعف‎ها نشان می‎دهد که دستیابی به زبان و پرداخت ویژۀ این شیوۀ روایت در ادوار بعد داستان فارسی، فرایندی تدریجی بوده است.