ویژگی‌ها و کارکرد «حکمت» در کتاب مقدّس‌ عبری (تورات) و قرآن

Abstract

درباره مفهوم «حکمت» در سنّت فکری شرق و غرب سخن بسیار گفته‌اند و شاید کمتر اثری را در حوزه تاریخ تفکر بتوان یافت که بدین موضوع نظری نداشته باشد. همچنین «حکمت» در متون دینی و به تبع آن در حوزه مطالعات مقایسه‌ای قرآن و کتاب مقدّس اصطلاحی است مهم، پرکاربرد و با دلالت‌های معنایی گوناگون و در خور توجه. این مفهوم افزون بر معانی مشترکی که در هر متن دارد، دارای ویژگی‌هایی است که کاربردهای آن را از هم متمایز می‌کند. به طور کلی، در هر دو متن ‌مقدّس، «حکمت» دارای سرشت اخلاقی است و در پیوند تنگاتنگ با فلسفه عملی. «حکمت»، در هدایت و نیک‌بختی انسان مؤثر انگاشته می‌شود و نوعی بصیرت و بینش درونی است. با این همه، در قرآن «حکمت» مفهومی تشخّص‌یافته نیست و در مقام امر منزل و صفت کتاب قرآن، و نیز در وصف «خدا» و انسان‌هایی نظیر لقمان به کار رفته است، در حالی‌ که در کتاب مقدّس «حکمت» تشخّصی در قالب تجسّد زنانه یافته است. در باب کارکرد «حکمت» در کتاب مقدّس‌ عبری، «حکمت» به خلق جهان و هدایت انسان‌ها می‌پردازد، حال آنکه در قرآن اساسی‌ترین کارکردهای آن حکم‌کردن و ایستادگی در مقابل هوسرانی است. در این پژوهش، «حکمت» در تورات با تکیه بر برخی از کتاب‌های موسوم به حکمت از جمله امثال، ایّوب، جامعه و غزل ‌غزل‌های سلیمان بررسی شده است، از این جهت که سنّت شفاهی «حکمت» را در جامعه اولیه اسرائیل حفظ و زنده نگه داشته است؛ و در کاربرد قرآنی، کوشیده‌ایم دلالت‌های معانی گوناگون «حکمت» را با نظر به پُربسامدبودن این واژه و کلمات هم‌ریشه‌اش با تکیه بر آرای مفسران بررسی کنیم