 دو زبانگی و دو‌گانگی زبان در شعر عربیِ دورة انحطاط

Abstract

دو زبانگی و دو­گانگی زبان از جمله مسائلی است که از دیر باز در همة زبان­های دنیا دیده شده است و همواره دربارة آن نگرانی­هایی مطرح بوده است؛ چرا که به باور برخی، این دو پدیده رفته رفته از رقت و انسجام زبان می­کاهد و سبب ضعف و سستی در آن می­گردد. دوگانگی زبان و دو زبانگی اگر چه با توجه به شرایط مکانی، زمانی، ﻧﮋادی، مسائل اجتماعی، اوضاع سیاسی و فرهنگی حاکم بر جامعه، متغیر است؛ اما در هر سطحی که باشد سبب ضعف زبان گردیده و اندک اندک آن را از جایگاه رفیع خود دور می­سازد. عصر مملوکی و عثمانی یا دورة انحطاط ادبی در ادبیات عرب، یکی از دوره­هایی است که در آن زبان عربی بیشتر از هر زمان دیگر دچار آمیزش زبانی گردید و از آسیب­های آن در امان نماند. به گمان می­رسد که در این عصر به دلیل حضور حاکمان غیر عرب بویژه حاکمان دارای نژاد ترک و در پی آمیزش نژادی، این پدیده بگونه­ای بارزتر و چشم­گیر­تر نسبت به دیگر دوره­های تاریخی در ادبیات عرب، خود را نشان داد. البته بهتر است برای این دوره، به جای دو زبانگی از اصطلاح چند­زبانگی بهره بگیریم؛ زیرا میان زبان­های عربی، فارسی، ترکی و گاه زبان­های دیگر ملت­های ساکن در جهان اسلام آن روز، دستکم نزد ادیبان و سیاست­مداران، پیوندی نا­گسستنی وجود داشته است. نگارندگان پژوهش پیش رو بر­آنند که ضمن آوردن نمونه­هایی از این دو پدیده در شعر عربی این دوره، به بررسی چرایی پیدایی و پیامد­های منفی و گاه مثبتی بپردازند که برای شعر عربی داشته است.