فرآیند تحولات نظامی ایران عصر فتحعلی‌شاه با تأکید بر اصلاحات نظامی عباس میرزا و پیامدهای آن

Abstract

ایران عصر قاجاری در ابتدای قرن 19 م./ 13 ق. در حالی مورد تجاوز روسهاواقعشدکهبیخبر و عقبماندهازتحولاتدنیا، با مشکلات عدیدهای در داخل کشور مواجه بود. ساختار و سازمان نیروهای نظامی ایران در این زمان کاملاً سنتی و بازماندهی ارتش دوران نادری بود. شکست ایران در جنگ با روسیه نخستین عاملی بود که عباس میرزا و وزیرش قائم‌مقام را به واقعیت انحطاط ایران، واقف ساخت و سبب شد تا عباس میرزا برای نجات و خارج شدن ایران از انحطاط و هدایت آن به‌سوی ترقی و توسعه به سبک کشورهای اروپایی دست به اصلاحات زند. محور این اصلاحات، نوسازی قشون و ایدهی ایجاد سپاه منظم به سبک غربی بود که با مشاوره و آموزش مستشاران اروپایی صورت پذیرفت. این نوشتار با تکیه‌بر منابع کتابخانهای بر آن است که در وهله اول ضمن بررسی سازمان و ساختار نظامی ایران در دوره فتحعلیشاه، به این سؤال اساسی پاسخ دهد که اصلاحات نظامی عباس میرزا در چه شرایطی و بر چه بستری انجام شد و در ادامه پیامدها و نتیجه این اصلاحات نظامی را مورد پرسش و واکاوی قرار دهد. یافته‌های پژوهش بر آن است، ساختار نظامی، شرایط داخلی و خارجی ایران عصر قاجار و لزوم تشکیل ارتش مدرن برای مقابله با تجاوزات دول بیگانه، دلیل رویکرد نوگرایانه عباس میرزا به تحول ساختار نظامی ایران بوده است. مقاله با تحلیل دلایل ناکامی عباس میرزا، موانع اساسی شکست اصلاحات را توضیح می‌دهد.