کنش‌شناسی دیوان با تحلیل جنبه‌های شخصیّت‌پردازی آنان در قصّه‌های عامیانۀ ایرانی

Abstract

دیو موجودی اسطوره‌ای – افسانه‌ای در قصّه‌های عامیانۀ ایرانی است که در باورهای اساطیری ریشه دارد و پرورش‌یافتۀ اندیشه و خیال عامّه است. دیوها روزگاری در شمار خدایان هند و ایرانی بوده‌اند، امّا رفته‌رفته در باور ایرانیان تنزّل یافته‌اند. جنبۀ دوگانۀ برخورد با دیو در ناخودآگاه جمعی مردم تأثیر داشته و شخصیّت دیو را در افسانه‌ها و باورهای مردمی دوگانه یا چندگانه ساخته است. از این روی ریشۀ دوگانگی یا چندگانگی شخصیّت دیوان را باید در باورهای اساطیری مختلف، جنسیّت و نوع آنها جست. این پژوهش شخصیّت و کنش دیو را از جنبه‌های مختلف در مجموعۀ چهار جلدی قصّه‌های ایرانی به شیوۀ توصیفی - تحلیلی کاویده‌است. یافته‌ها نشان می‌دهد، دیوها با ویژگی‌های مختلفی در قصّه‌ها ظاهر می‌شوند و شخصیّت آنان همواره ثابت نیست و در قصّه‌های ایرانی کارکردهای متفاوتی دارند که این کارکردها به ترتیب بسامد عبارتند از: مخرّب، سازنده، منفعل و متغییّر. چهرۀ دیوان در قصّه‌های ایرانی بازتابی از باورهای جمعی و اعتقادات اسطوره‌ای ایرانی هستند. عشق دیو وآدمی‌زاد نیز بن‌مایه‌ای برجسته در این قصّه‌هاست که کامیابی و وصل با نیروی خیر و ناکامی با نیروی شر فراهم خواهد شد. سرنوشت و سرانجام دیوها نیز متناسب با چهره‌ها و کنش‌های آن‌ها در قصّه‌های مورد مطالعه است.