مُهر انگشتر سلاطین متأخر صفوی

Abstract

مهر انگشتر یکی از متداول‌ترین مهرهای سلطنتی در تشکیلات دیوانی و اداری دوران صفویه است. با این حال، مطابق <em>مهرنامۀ شاه سلیمان صفوی</em>، این مهر از دوران شاه عباس اول ابداع شده و در دوران شاه عباس دوم نمونۀ ثانی آن نیز ساخته و استفاده می‌شده است. استفاده همزمان از دو مهر انگشتر در میان مهرهای دیوانی دوران صفویه تاکنون مطرح نبوده است و شناخت دقیق آنها می‌تواند در مطالعات سندشناسی و مهرشناسی اسلامی مفید واقع شود. <br /><strong>هدف پژوهش:</strong> هدف این مقاله بررسی مشخصات ظاهری و دیوانی مهر انگشتر سلاطین صفوی از شاه عباس اول تا شاه سلیمان است. <br /><strong>روش/ رویکرد پژوهش:</strong> این مقالۀ، با ماهیت و روش تحقیق تاریخی-‌‌توصیفی و تطبیقی، و بر پایۀ منشآت و متون دست اول تاریخی و تحقیقی نوشته شده است. <br /><strong>یافته‌ها و نتایج پژوهش</strong>: مهر انگشتر سلاطین متأخر صفوی، در متون تاریخی و منشآت دیوانی، بیشتر با عنوان «مهر کوچک» یا «مهر کوچک انگشتر» شناخته شده است. هویت دیوانی این مهر در دوران شاه عباس اول بسیار برجسته شده است و بیشتر مخصوص مهر کردن ارقام و احکامی بود که به‌صورت شفاهی از سوی پادشاه صادر می‌شد. همچنین، شغل «واقعه‌نویس»(مجلس نویس) و «دواتدار مهر انگشتر آفتاب اثر» مهم‌ترین مناصبی است که به­طورمستقیم با مهر انگشتر سلاطین صفوی مربوط بوده است و طغرای سیاه‌رنگ «حکم جهان­مطاع شد» بارزترین نشانۀ حضور این مهر در پای اسناد و مکاتبات به­شمار می‌رود. به این مهر می‌توان «مهر رقم یا «مهر فصول» نیز گفت. به‌نظر می‌رسد مهر انگشتر دیگری که از روی این مهر در دورۀ شاه­عباس­ثانی با عنوان «مهر انگشتر کوچک» ساخته شده، برای مدتی به‌جای مهر کوچک انگشتر در تهیۀ جواب‌های فصول مورد استفاده قرار گرفته است. در عین حال، استفادۀ نامنظم و عمر کوتاه دیوانی این مهر از جمله نشانه‌هایی است که جایگاه و کارکرد واقعی آن را در نظام دیوانی صفوی تا اندازۀ زیادی کاهش داده است.