تحلیل¬های مورفومتری عوامل تشکیل و تحول آبکندها در حوضه¬ی آبریز شاخن (استان خراسان جنوبی)

Abstract

فرسایش آبکندی از پدیده­های معمول در آب و هوایی نیمه­خشک می­باشد. آنها مناطق وسیع با شرایط مورفولوژیکی، خاک­شناسی و آب و هوایی متفاوت ­را تحت­تأثیر قرارمی­دهند. میزان هدررفتن خاک درنتیجه­ی ایجاد آبکندها در دهه­های اخیر به جهت فرسایش قابل ملاحظه­ی اراضی تحت کشت در حوضه­ی آبریز شاخن، مشکلاتی بسیار جدی ایجاد کرده است. با تکیه بر خصوصیات مورفولوژیکی و شکل هندسی هیدرولیکی، دو نوع عمده­ی آبکندها تشخیص داده شده: 1- آبکندهای موقتی که بر روی دامنه­های با شیب کم گسترش می­یابند؛ 2- آبکندهای دایمی که در نتیجه فرسایش بسیار زیاد ایجاد می­شوند. اهداف مورد نظر در این بررسی عبارتند از: 1- تعیین توزیع مکانی این آبکندها در منطقه مورد مطالعه 2- اندازه­گیری خصوصیات مورفولوژیکی و توپوگرافی آنها و 3- تعیین عواملی که بازسازی و گسترش و تحول آنها را سبب می­شوند. جهت بررسی عوامل اصلی تشکیل انواع متفاوت آبکندها، داده­های مربوط به شرایط محیط طبیعی از قبیل: فیزیوگرافی، زمین­شناسی، خصوصیات خاک، کاربری اراضی و شرایط هیدرولوژیکی به­طور میدانی جمع­آوری شد. فرضیات مربوط به مکانیسم­های مؤثر در تشکیل و تحول هر دو نوع آبکند دایمی و موقتی و خصوصیات متفاوت آنها مورد بحث قرار گرفته است. این نوع از آبکندها تحت شرایط آب و هوایی نیمه­خشک در مناطق کوچکی از حوضه­ی آبریز شاخن در استان خراسان جنوبی مورد بررسی واقع شده­اند. بررسی­های میدانی در خصوص مورفولوژی آبکندها و فرآیندهای به­وجودآورنده­ی آنها در سه منطقه از محدوده­ی مورد مطالعه که نماینده­ی شرایط زمین محیطی متفاوتی هستند، انجام شده است. به­طوری­که اظهار می­شود، با وجود اینکه آبکند منطقه­ی شماره­ی 1 از محدوده­ی مورد مطالعه در ابتدا توسط رواناب سطحی ایجاد شده، اما در حال حاضر بسیار فعال بوده و آنچنان دچار تحول شده که فروافتادگی کف و کرانه­ها مهمترین فرآیندهای متحول­کننده­ی آن به شمار می­روند. در مناطق مورد مطالعه، اقدامات کنترل فرسایش باید مبتنی بر افزایش تراکم پوشش­گیاهی بر روی زمین جهت کاهش سرعت جریان آب در اراضی بالادست مناطق دارای فرسایش آبکندی باشد تا به این ترتیب حجم جریان در مناطق تحت فرسایش آبکندی کاهش پیدا کند.