قبض و بسط ریگزارهای ایران نمونة مطالعه: ریگ زرین در ایران مرکزی

Abstract

ریگ‌های چاله‌های توپوگرافی جزو ریگ‌های ایستا دسته‌بندی می‌شوند. با وجود بعضی شرایط، فعالیت و گسترش این ریگ‌ها در بیشتر مناطق خشک ایران مرکزی ازجمله ریگ زرین فراهم است. مهم‌ترین این شرایط، بارش کم، خشکی هوا، وجود بادهای منطقه‌ای و محلی شدید و دردسترس‌بودن حجم زیادی از مواد رسوبی ریزدانة مخروط‌افکنه‌های حاشیة کویر است. بررسی تصاویر ماهوارة لندست طی گسترة زمانی 1977 تا 2017 نشان داد ریگ زرین طی این مدت هم ازنظر سطح (حدود 40 کیلومترمربع) و هم ازنظر ارتفاع (حدود 4 متر در بخش‌های میانی) توسعه پیدا کرده است. نتایج نشان داد توسعة افقی و ارتفاعی ریگ متناوب بوده است. توپوگرافی و مهم‌تر از آن رطوبت، دو عامل اصلی کنترل‌کنندة میزان فعالیت تپه‌های ماسه‌ای ریگ هستند. از سال 1998 به بعد، ایران مرکزی با خشکسالی طولانی‌مدت مواجه شد. بررسی تصاویر در این بازة زمانی حاکی از گسترش زیاد سطح ریگ از سال 2000 تا 2017 بوده است؛ اما سطح ریگ بین سال‌های 1987 تا 1993 (دورة مرطوب استان) کاهش چشمگیری داشته است. بدین ترتیب سطح ریگ زرین متأثر از رطوبت و خشکی سالیانه یا دوره‌ای، قبض و بسط یافته است. ازنظر توسعة ارتفاعی نیز رطوبت، عامل اصلی کنترل‌کننده بوده است. در خشکسالی‌ها افزایش ارتفاع، چشمگیر و در سال‌های مرطوب، بسیار ناچیز بوده یا به کمترین مقدار خود می‌رسیده است. وجود تپه‌های ماسه‌ای پیچیده و هرمی‌شکل با ارتفاع بیش از 200 متر در بخش‌های مرکزی نشان می‌دهد کویر زرین به‌ویژه در فصل گرم به‌مثابة مرکز کم‌فشار حرارتی درآمده و سبب شکل‌گیری بادهای همگرای محلی شده است. تغییر فصلی جهت و شدت باد موجب تغییر در جهت و میزان حرکت تپه‌های ماسه‌ای شده و تغییر در جابه‌جایی الگوهای فشار، تغییر در الگوی مهاجرت ریگ را در پی داشته است.