استخراج و شناسایی ترکیب‌های شیمیایی کرفس کوهی (Kelussia odoratissima Mozaff.)

Abstract

به دلیل اثرهای جانبی داروهای شیمیایی امروزه توجه به گیاهان دارویی رو به افزایش است. یکی از گیاهان دارویی با ارزشی که به‌شدت در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد و به همین دلیل در معرض خطر انقراض می‌باشد، گیاه کرفس کوهی با نام علمی <em>Kelussia odoratissima </em>Mozaff<em>.</em> است که بومی کوههای زاگرس مرکزی (به‌ویژه استان چهار محال و بختیاری) بوده و تنها در ایران مشاهده شده است. به منظور بررسی میزان مواد مؤثره این گیاه برای پی‌بردن به خصوصیات دارویی آن ابتدا از سه اکوتیپ مورد مطالعه شامل اکوتیپ کوهرنگ، بازفت و دوآب صمصامی، نمونه‌ها در طول یک ترانسکت 200 متری برداشت شد. از هر اکوتیپ در مرحله رویشی نمونه‌ها تهیه و اسانس‌گیری با روش تقطیر با آب انجام شد. اسانس‌های هر یک از اکوتیپ‌های مورد بررسی مورد تجزیه قرار گرفت. برای شناسایی و تجزیه اسانس از دستگاه کروماتوگرافی گازی متصل به طیف‌سنج جرمی استفاده شد. پس از بررسی طیف‌های بدست آمده و مراجعه به کتب مرجع، ترکیب‌های عمده شیمیایی اسانس سه اکوتیپ گیاه کرفس کوهی شناسایی گردید. به‌ترتیب تعداد 24، 21 و 24 ترکیب که نشان‌دهنده 4/90، 6/95 و 6/93 درصد کل ترکیب‌های اسانس نمونه‌های کوهرنگ، بازفت و دوآب صمصامی بودند، شناسایی شد. مقایسه ترکیب‌های اصلی اسانس در اکوتیپ‌های مطالعه شده نشان داد که عمده‌ترین ترکیب‌های موجود در اسانس این گیاه شامل ترکیب‌های سیس- لیگوستیلید (Z-ligustilide)، 3-ترانس- بوتیلیدن فتالید، ترانس- لیگوستیلید (E-ligustilide)، کسان، اسپاتولنول، 2–اکتن-1-ال استات، گلوبولول، بوتیل فتالید، بتا-سلینن و پنتیل بنزن بوده که حدود 6/88 درصد از ترکیب‌های اسانس اکوتیپ‌های مورد مطالعه را تشکیل می‌دادند. دو ترکیب سیس- لیگوستیلید و بوتیلیدن فتالید به‌ترتیب به‌طور متوسط در سه اکوتیپ مورد بررسی با 5/39 و 1/19 درصد مجموعاً 7/58 درصد از ترکیب‌های اسانس گیاه کرفس کوهی را تشکیل می‌دهند. مشتقات فتالیدهای موجود در گیاه در مجموع 6/68 درصد از ترکیب‌های گیاه کرفس کوهی را تشکیل می‌دهند. تغییرات اندک ترکیب‌های شیمیایی این گیاه در رویشگاههای مختلف را می‌توان تا حدودی ناشی از تأثیر عوامل مختلف اکولوژیکی، جغرافیایی، اقلیمی، خاکی و ارتفاعی بر روی ترکیب اسانس اکوتیپ‌های مختلف این گونه تلقی کرد.