تعیین توان پذیرش جمعیتی سرزمین، معیاری مهم در ارزیابی روند بیابان زایی (مطالعه موردی: استانهای تهران و البرز)

Abstract

بیابان­زایی، پدیده‌ای چندعاملی و ناظر به ابعاد مختلف است. از این­رو این مفهوم در حوزه منابع طبیعی و محیط­زیست حول محورهای متعددی قابل بررسی است. امروزه یکی از مهمترین دغدغه­هایی که موجبات تعمق و توجه جدی صاحب­نظران و برنامه­ریزان را به سوی مفهوم بیابان­زدایی و یا مهار بیابان­زایی جلب نموده، واقعیت رشد شتابان و انبوهی جمعیت در محیط­ها و مناطق اکولوژیک و تداوم آن در آینده از یکسو و رشد حیرت­آور و چشم­گیر کلان­شهرها و توسعه صنعتی لجام­گسیخته به­ویژه در کشورهای جنوب و پیامدهای زیانبار آن برای ساکنان این مناطق می­باشد. از طرفی زمین یک منبع محدود است و با گذشت زمان در بسیاری از کشورها، با توجه به رشد تصاعدی جمعیت و مراکز شهری و همچنین استفاده­های وسیع از زمین و از سوی دیگر با توجه به این واقعیت که تنها 5 میلیون km2 از سطح کره­زمین برای استفاده پایدار در آینده باقیمانده است، وضعیت بدتر خواهد شد. مباحث زیادی پیرامون پذیرش میزان جمعیت بر اساس کیفیت اراضی به­منظور حفظ پایداری منابع و محیط زیست وجود دارد. هدف این مقاله برآورد توان تحمل جمعیت­پذیری منطقه تهران و البرز بر مبنای قابلیت واحدهای اراضی به­کمک روش معرفی شده توسط بخش مرکزی کشاورزی آمریکاست. این کار اولین گام برای تعیین میزان تخریب سرزمین جهت تشخیص خطر بیابان­زایی انسان­ساخت می­باشد. در شرایط کنونی آنچه مسلم است روند تحولات جمعیتی استان­های تهران و البرز منجر به پیدایش زمینه­های ناپایداری محیطی و بیابان­زایی به مفهوم تخریب و افت کارایی سرزمین شده است. برپایه نتایج به­دست­آمده کلاس­های 1، 4 و 9 کیفیت اراضی در منطقه به­ترتیب 38/20، 93/14و 44/37 درصد از مساحت استان را داراست و این سه کلاس با توجه به توان تولید مربوطه، 9/81 درصد کل توان جمعیت­پذیری منطقه را به خود اختصاص می­دهند. ارزیابی قلمرو تحت تأثیر بیابان­زایی ناشی از فشار جمعیت نشان داد که 38/13 درصد از اراضی مناطق مورد مطالعه با مساحتی معادل 251800 هکتار در گروه مناطق در معرض بیابان­زایی کم، 23 درصد در دسته مناطق در معرض بیابان­زایی متوسط، 06/25 درصد در قلمرو نواحی با درجه تأثیرپذیری زیاد از بیابان­زایی و 55/38 درصد دیگر از اراضی در معرض بیابان­زایی شدید قرار دارند. بر همین اساس معلوم شد که جمعیت کنونی استان تهران 05/3 برابر جمعیت مطلوب آن است. این نسبت در مناطق پرتراکمی مانند تهران، کرج، شهریار و رباط کریم تا 7/4 برابر نیز می­رسد. البته محدوده عملیاتی این پژوهش به دلیل انجام آن در زمان قبل از تأسیس استان البرز شامل محدوده اداری سیاسی استان تهران در سال 1387می­باشد.