تجلی خواننده ضمنی در ساز موسیقی و تسمیه ی شراب؛ مورد کاوی باده سرایی ابن فارض و اعشی

Abstract

نظریه­های خواننده‌محور به مثابه نگاه نقدیِ نو، افق­های جدیدی از زیبایی­شناسی متون ادبی را به روی ما می­گشایند. این نظریات ضمن تأکید بر نقش و اهمیت مخاطب، به بررسی چند و چون ارتباط متن ادبی و خوانندة متن می­پردازد. یکی از فاکتورهایی که در ذیل این نظریه مطرح شده «خوانندة ضمنی» است. این خواننده به عنوان حلقة واصل متن و خواننده­های اصلی، زمینة تحلیلِ تعامل آن دو را فراهم می­کند. در این نوشتار چارچوب ظهور «خوانندة ضمنی» در دو لوحِ «نامِ شراب» و «موسیقی شعر» و در دو نوع شعرِ باده بررسی شده است. اول خمریة روحی و رمزی ابن­فارض و دوم خمریات مادی أعشی. در این پژوهش مشخص گردید نام شراب در شعر ابن­فارض، نقطة ثقل سرودة اوست و خوانندة ضمنی‌اش نیز محو این نام است؛ درحالی که مخاطبِ ضمنیِ شعرِ أعشی مرکزیت شعر را نه خود شراب بلکه از آنِ تأثیر آن و تلذذات خود می­داند. از دیگر سو مخاطب ضمنیِ هر دو اثر علاقه­مند موسیقی­اند؛ لیکن موسیقی خاص خودشان، موسیقی شعر بیش از هر چیزی انعکاس جان، روح و حالی است که شاعر شعر خود را برای آن مهیا کرده است و باید جزء جزء آن به عنوان یکی از تماثیل شعری، با ماتریس کلیِ اثر هماهنگ و متناسب باشد، موسیقیِ باده­سراییِ این به نرمی و لطافت متمایل است و دیگری رو به سوی یک شب عیاشی دارد، هرچند گاهی تماثیل موسیقایی مشترکی بین آن دو می­بینیم ولی در نگاه کلی و در کنار جمع تماثیل دیگر، روشن می­شود که با وجود اشتراک جزئی هر یک گویای هندسة متفاوتی هستند و تمام تفاوت­ها و شباهت­های آنها، نشانگر ضعف یا نقص یکی از آنها نیست بلکه بیانگر یک نظام منحصر به­فرد موسیقیایی در شعر هرکدام هست که نمایی از طلب خواننده­ی ضمنی هر کدام به نمایش می­گذارد.