بررسی تطبیقی ابلیسانه‌های خلیل حاوی و فروغ فرخزاد

Abstract

پیش­زمینة دینی حضور ابلیس در داستان آفرینش و عصیانِ او زیرساختی است که تصویرساز گناه، شرارت و لعنت ابدی در اذهان است. اما گاهی نویسندگان با برهم زدن دلالت­های مألوف و با آشنایی‌زدایی از نام­هایی چون ابلیس، به بازآفرینی اسطوره­های دینی در قالبی نو و مفهومی گاه در تقابل با درون‌مایة نخستین آن می­پردازند که چندان با باور عمومی سازگار نیست. پژوهش حاضر، با تکیه بر این بعدِ ادبیات در آشنایی‌زدایی از مفاهیم مألوف، با تکیه بر روش تحلیل متون باز که شرط اثرگذاری و اثرپذیری را در نظر نداشته و تجزیة آثار هنری را به منابع و تأثیرات، به منزلة تجاوز به تمامیت و معنی آن­ها می‌داند، به واکاوی نماد ابلیس در سروده­های خلیل حاوی و فروغ فرخزاد می­پردازد که با خوانشی دیگرگون از این نماد، مرزهای مقدس مفاهیم دینی را درنوردیده­اند و با کاربست چهرة قرآنی این موجود و داستان­ها و رموز مربوط به آن، به بازآفرینی ابلیس در قالبی هنری روی­آورده­اند و بیان می­دارد که چگونه آبشخورهای مشترکی چون افکار اگزیستانسیالیستی و آشنایی با آثار رمانتیک­های غرب از یک­سو و تلخ‌کامی­های پی­درپی دو شاعر در زندگی بر بیان سروده­های آن­دو در این مجال اثرگذار بوده است، به گونه­ای که شعر فروغ را، فریاد انسانی در بند و شعر خلیل را، ندای وطن­گرایی به بن­بست رسیده ساخته ­است.