هژمونیک‌‌سازی گفتمان ترقی‌خواهی (جدیدی) در روزنامة بخارای شریف

Abstract

شکل‌گیری جریان نوگرایی در فرارود قرن نوزدهم/سیزدهم که نظام اندیشه‌ای مسلط بر آن به‌دلیل تعامل‌نداشتن با جهان در رکود و ایستایی کم‌نظیری بود، آغاز رقابتی جدی و پرتنش میان دو جریان فکری بود. مطالعة این رقابت، ابهام جدی در مورد نحوة به‌کارگیری قدرت و یارگیری آن‌ها در جامعه ایجاد می‌کند. در این نوشتار با پرهیز از ورود به بحث مرسوم دعوای جدیدی و قدیمی و قضاوت مثبت و منفی دربارة آن‌ها، این مسئله را بررسی می‌کنیم که چگونه جریان جدیدی با وجود تثبیت و عینیت گفتمان حاکم (قدیمی)، با استفاده از ابزار مطبوعات نظام معنایی خود را هژمونیک می‌سازد؟ چارچوبی که برای نظم‌بخشی و دقت در متن روزنامه به کارگرفته می‌شود، نظریة گفتمان لاکلا و موفه است؛ زیرا در شرایط وجود دشمنی میان نیروهای سیاسی مختلف در جامعه در دسته‌بندی فرایندی مفاهیم کارکرد مناسبی دارد. پاسخ آغازین ما این است: «محرّران جدیدی روزنامه با آگاهی از احوال جهان و تمسک به سنت اصیل اسلامی، ضمن تلاش برای بیداری خرد ‌دینی توده‌های مردم، نظام معنایی رقیب را که بر سنت‌های بومی و دینی تأکید داشت به حاشیه راندند و در راه تثبیت خود گام برداشتند». نتیجه این شد که فرایند هژمونیک‌سازی نظام معنایی جدیدی در روزنامۀ بخارای شریف به‌وسیلۀ معرفی خرده‌مفاهیم جدیدی، برجسته‌سازی مفاهیم پذیرفته‌شده و همچنین غیریت‌سازی ضعیف گفتمان رقیب، صورت پذیرفت.